So Cäpil

Bu korey isemendä familiä (So) şäxsi isem aldında tora.

So Cäpil (kor. 서재필; 1864 yılnıñ 7 ğinwarı, Çoson^[en], Posoñ^[en] — 1951 yılnıñ 5 ğinwarı, AQŞ, Pensilvaniä, Filadelfiä) — Koreya jurnalistı, mäğrifätçese häm säyäsätçese, Yaponiä okkupatsiäse^[en] yıllarında Koreya bäysezlege öçen xäräkätneñ berençe ideologlarınıñ berse häm korey çığışlı AQŞnıñ berençe naturalizatsiälängän^[en] watandaşı. 1977 yılda Koreya Respublikasınıñ «Däwlät tözüdäge qazanışlar öçen^[en]» ordenı belän büläklängän (ülgännän soñ).

So Cäpil kor. 서재필
Tuu datası	7 ğinwar 1864
Tuu urını	Çoson[en], Posoñ[en]
Ülem datası	5 ğinwar 1951 (86 yäş)
Ülem urını	AQŞ, Pensilvaniä, Filadelfiä
Watandaşlıq	Çoson[en] (1890 yılğa qädär) AQŞ (1890—1951)
Eşçänlek töre	jurnalist, säyäsätçe, tabib[en], säyäsi aktivist[d], fälsäfäçe, avtobiograf[d]
Büläklär

Biografiäse

Posoñda^[en] cirle türä ğailäsendä tuğan, Seulda üzeneñ ölkän tuğannarınıñ berse tärbiälängän. Däwlät xezmätkäre wazifasın biläw xoquqına imtixannı (kwago^[en]) ul 18 yäşkä citkänçe tapşırğan, tarixta anı uñışlı tapşırğan iñ yäş korey bulğan. 1882 yılda keçe türä bulğan, ä kiläse yılda Yaponiägä uqırğa cibärelgän. 1884 yılda däwlät tüntäreleşe omtılışında qatnaşqan; Qıtay ğäskärläre tıqşınğannan soñ qulğa alınğan, xıyanät itüdä ğäyeplängän, böten ğailäsen yuğaltqan häm üz ğömeren saqlap qalu öçen Koreyadan kitärgä mäcbür bulğan. Ul AQŞqa qaçqan, anda jurnalist bulğan, ä 1890 yılda Amerika watandaşlığı alğan berençe korey bulğan. AQŞta ul Corc Waşiñton universitetında meditsinanı öyränä başlağan häm 1892 yılda Amerika tabib diplomın alğan berençe korey bulğan. 1894 yılda AQŞnıñ elekkege prezidentı Ceyms Byukenennıñ bertuğannıñ qızı Müriel Armstroñğa öylängän.

1894—1895 yıllardağı Yaponiä-Qıtay suğışında Qıtay ciñelgännän soñ, Koreya xökümäte tarafınnan ğafu itelgän häm tuğan ilenä qaytu xoquqı alğan. Qaytqaç, aktiv mäğrifätçelek eşçänlegen başlağan, ayırım alğanda, «Tonip sinmun» («Bäysezlek gäcite», 독립신문) gäciten, tulısınça diärlek hangılda berençe gäciten, nigez salğan. Gäcit tübän sıynıflar wäkillärennän häm xatın-qızlardan torğan auditoriägä yunälderelgän bulğan; Cäpil üze bu gäcit öçen aktiv yazğan, üz mäqälälärendä Koreya imperiäseneñ çit däwlätlärdän bäysezlegen yaqlaw zarurlığın yaqlağan häm sänäğätne modernizatsiäläwneñ, sälämätlek saqlaw häm mäğärifne üsterüneñ möhimlegen assızıqlağan. So Cäpil protestant, könbatış nigezlärendä yaña mädäniät tözergä çaqırğan. Şulay uq «Bäysezlek cämğiäte» (yäki «Bäysezlek klubı») ictimaği oyışmasına nigez salğan, ämmä konservatorlar arasınnan anıñ doşmannarı xökümätne Cäpil monarxiäne respublika belän alıştırırğa teli dip ışandıra alğannar. Näticädä xökümät anı yañadan AQŞqa kitärgä mäcbür itkän, şunnan soñ «klub»nı taratqan, anıñ 17 äğzasın qulğa alğan, şularnıñ berse Li Sıñman^[en] bulğan.

AQŞqa qaytqaç, Pensilvaniä universitetında ğalim-medik bulğan, ä soñraq Filadelfiädä näşir eşçänlege belän uñışlı şöğellängän. 1919 yılda 1 mart xäräkäte^[en] barlıqqa kilüwe turında belgäç, «Berençe korey kongressın» cıyğan, ul öç kön däwamında Filadelfiädä uzğan, ä annarı Koreya bäysezlegen torğızu ideyasın xuplaw eşçänlegen başlağan, «Koreya mäğlümat bürosı», «Koreya dusları ligası» häm «Koreya» säyäsi jurnalın buldırğan, anıñ öçen bäysezlekne yaqlap mäqälälär yazğan, Amerika cämäğätçelegenä okkupatsiälängän ildäge eşlär torışı turında xäbär itkän. Bolar barısı da añardan ğäyät zur energiä häm şundıy uq zur finans çığımnarı taläp itkän. 1924 yılda ul tämam bölgän häm yañadan tabib bulıp eşlärgä mäcbür bulğan. Üzeneñ meditsina belemnären yañartu öçen, ul 62 yäşendä yañadan Pensilvaniä universitetı studentı bulğan, ä annarı patologiädä maxsuslaşqan meditsina jurnallarında biş fänni xezmät yazğan. İkençe bötendönya suğışı waqıtında ul irekledän meditsina ekspertizası idäräsendä xezmät itkän.

Yaponiä İkençe bötendönya suğışında ciñelgännän soñ häm Koreya azat itelgännän soñ, yañadan tuğan ilenä qaytqan: ilneñ könyağındağı Amerika okkupatsion administratsiäse anı baş kiñäşçe sıyfatında çaqırğan. Başta yañadan aktiv eşçänlek başlağan häm xätta il prezidentına saylanırğa cıyınğan, läkin annarı bu ideyadan baş tartqan. So Cäpil Koreya berdämlegen torğızunıñ^[en] hiçşiksez tarafdarı bulğan, läkin prezident Li Sıñman belän qatlawlı mönäsäbätlär anı 1948 yılda yañadan AQŞqa kitärgä mäcbür itkän. 1951 yılda wafat bulğan. Seul milli ziratında^[en] cirlängän.

Sıltamalar

• Seo Jae-pil Memorial Association(кор.)
• Arirang — Interactive History of Korean Americans 2011 елның 27 сентябрь көнендә архивланган.
• My Days in Korea & Other Essays by Philip Jaisohn, MD, edited by Sun-pyo Hong, published by Yonsei University Press, 1999.
• (20) Seo Jae-pil: pioneering reformer, independence fighter koreatimes 2011.12.28(ингл.)
• 서재필:독립운동가 문건류 화보