Янәй
 |
Бу мәкаләне Йәнәй мәкаләсе белән берләштерергә тәкъдим ителә Сәбәпләр һәм бәхәс Википедия:Берләштерүгә сәхифәсендә.
Бәхәс бер атна бара (шулай ук озаграк була ала). Бәхәс башланган көн – 20.01.2022. |
Янәй — болгар яки угыр кабиләсе.
Ыру составы
үзгәртү- Богазы
- Камбар
- Тугыз
Этноним
үзгәртүКабиләнең этнонимы генах (грек. γενάχ) формасында Византияле императоры Константин Багрянородный белән «Империя белән идарә итү турында» хезмәтендә борынгы венгр кабиләләре берләшмәсендә телгә алына. Янә башкорт кабиләсенең һәм ено (мадьярча Jenő) венгр кабиләсенең этнонимнарның уртаклыгы тел белгечләрендә бер нинди дә шик тудырмый. Д. Немет буенча этноним артабангы үскән: jenee — jeneu — jeno. Этнонимның барлыкка килүе турында төрле фикерләр бар. Тел белгечләре В. Г. Егоров һәм Д. Немет буенча янә атамасы борынгы төрки телләреннән барлыкка килгән дип фаразлыйлар. Этноним шулай ук чуашларда да билгеле.
Тарих
үзгәртүБезнең эраның I меңъеллык азагында — II меңъеллык башында янәйләр юрматы-юрмый этник кырында булып, борынгы башкорт халкының компонентларының берсе була. Янәй кабиләсенең формалашуына шулай ук катай, кыпчак һәм үсәргән кабиләләре мохитендә яшәве йогынты ясый.
1909 елда «Шура» журналында басылган янәйләрнең риваятьләренә ярашлы, аларның борынгы туган җирләре («янәй ватаны») Әй буйларында урнашкан[1]. Аннары янәйләр яңа җир эзләп Каманың ике як яр буе, Ык һәм Агыйделнең түбән агымы буйларына килеп төпләнәләр[2]. Бу чынга тап килә, кабилә Каманың ике як яр буе, Иж (Чүмеч), Сөн, Ык һәм Агыйделнең түбән агымындагы үләннәрен биләгән, җирләренең төньяк кергәндә Бүә буйларына барып җитә. Биредә янәйләр байлар, бүләр, гәрә, елан һәм кыргыз кабиләләре белән күрше була.
Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуына соң, кабиләнең җиргә җирләре Казан даругасының Янәй вулысын тәшкил итә. П. И. Рычков мәглүмәтләренә тиешле XVIII гасыр уртасында Янә улусында 400 йорт исәпләнгән. Географик урнашу аркасында, кәбиләнең биләмәсе тәүгеләрдән булып колонияләштерүгә дучар була, бу үз чиратында аларны башкорт күтәрелешләрендә катнашырга мәҗбүр итә[1].
Янәйләрнең җирләре XVIII—XIX гасырларда Сарапул, Минзәлә һәм Бөре өязләренә[1], ә 1798-1854 елларда, Башкортстанда идарә итүнең кантон системасы чорында — 5-нче (10 нчы, 11 нче) һәм 11 нче (12 нче) башкорт кантоннарына караган.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 1,2 История башкирских родов, 2014
- ↑ Еней-бабай. // «Шура». — 1909, № 1. — 21 б.
Әдәбият
үзгәртү- Асфандияров А. 3. Аулы мензелинских башкир — Уфа: Китап, 2009. — 600 б. — ISBN 978-5-295-04952-1.(рус.)
- Асфандияров А. 3. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.(рус.)
- Башкирские родословные = Башҡорт шәжәрәләре / Рос. акад. наук. Уфим. науч. центр. Центр этнол. исслед., Акад. наук Респ. Башкортостан. Отд-ние гуманитар. наук; Сост., предисл., поясн. к пер. на рус. яз., послесл. и указ. Р. М. Булгакова, М. Х. Надергулова; науч. рук. Р. Г. Кузеев. Вып. 1 — Уфа: Китап, 2002. — Б. 383—384. — 478 б. — ISBN 5-295-03089-X.
- История башкирских родов. Еней. Том 1. С. И. Хамидуллин, Ю. М. Юсупов, Р. Р. Асылгужин, Р. Р. Шайхеев, Р. М. Рыскулов, А. Я. Гумерова — Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2014. — Т. 1. — 432 б. — ISBN 978-5-85051-606-2.(рус.)
- Йәнғужин Р. З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 96 б. — ISBN 5-295-02551-3.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения — М.: Наука, 1974. — 572 б.(рус.)
Сылтамалар
үзгәртү- Йәнғужин Р. З. Янәй// Башкорт энциклопедиясе — Уфа: «Башкорт энциклопедиясе» гыйльми-нәшрият комплексы, 2015-2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Янгали Ә.-Г. Минзәлә башкортлары арасында ничә Каһарман булган? 2016 елның 8 март көнендә архивланган.// «Башкортстан» гәзите. 2013, 15 май.
Видеоязмалар
үзгәртү- YouTube сайтында Башкирское родословие: Еней Сценарий авторы С. Хәмидуллин, реж. А. Өметбаев. «Историческая среда», «Башкортстан» ДУП ТРК, 2012 ел.
