Wikipedia

Николай Умов

Николай Алексеевич Умов (1846 елның 23 гыйнвары (4 феврале), Сембер, Россия империясе — 1915 елның 2 (15) гыйнвары, Мәскәү, Россия империясе) — рус физик-теоретигы, философ, Мәскәү университетының атказанган профессоры.

Николай Умов
Туган 23 гыйнвар (4 февраль) 1846
Сембер, Россия империясе[1]
Үлгән 2 (15) гыйнвар 1915 (68 яшь)
Мәскәү, Россия империясе[2]
Үлем сәбәбе ашказаны җәрәхәте[1]
Күмү урыны Ваганьков зираты[d]
Ватандашлыгы Россия империясе
Әлма-матер 1 нче Мәскәү гимназиясе[d][1] һәм Мәскәү университетының физика-математика факультеты[d]
Һөнәре математик, физик, фәлсәфәче, университет профессоры
Эш бирүче Одесса университеты[d][1], Мәскәү дәүләт университеты[1][3], Одесса университеты[d] һәм Мәскәү император университеты[d]

 Николай Умов Викиҗыентыкта

Тормыш юлы

үзгәртү
 
Николай Умов, 1911 ел

1846 елда Сембердә туган. Владимир Умовның абыйсы[4]. Бала чагында әтисе җитәкчелегендә анатомия белән танышкан. Әтисе хәрби табиб булган һәм табигый-тарихи коллекцияләр җыю белән шөгыльләнгән.

1857 елда гаилә Мәскәүгә күчеп килә, анда Николай Умов Мәскәү гимназиясенең 1 нче курсын алтын медаль белән тәмамлап, 1863 елда Мәскәү университетының физика-математика факультетының математика бүлегенә укырга керә. Университетны 1867 елда кандидат дәрәҗәсе белән тәмамлап, җәй көне Вильямс һәм Бухтеев вагон төзү заводында эшли һәм көзен Санкт-Петербург гамәли технология институтына ирекле тыңлаучы булып укырга керә. Ике айдан соң, Мәскәү университетының физика кафедрасында профессор дәрәҗәсенә әзерләнү өчен фәннәрне камилләштерергә дигән тәкъдимен кабул итеп, аны калдыра. Магистрлык имтиханнарына әзерләнгәндә (1870 елда тапшыра) ул бер үк вакытта 2 нче хатын-кызлар гимназиясендә һәм хатын-кызлар Лубян курсларында физика укыта башлый.

1871 елда, Фёдор Шведовның актив катнашуы белән, ул Новороссийск университетына чакырыла һәм 22 ноябрьдә физика кафедрасы ассистенты итеп сайлана; теоретик физика буенча лекцияләр укый. Киләсе елның гыйнварында ул Мәскәү университетында «Каты сыгылмалы җисемнәрдә термомеханик күренешләр теориясе» магистрлык диссертациясен, ә 1874 елда (шулай ук ​​Мәскәү университетында) — «Җисемнәрдә энергия хәрәкәте тигезләмәләре» докторлык диссертациясе яклый. 1875 елдан — гадәттән тыш профессор, 1880 елдан — Новороссийск университетының гадәти профессоры.

1893 елда Мәскәү университетына кайта, анда физиканы студент-медикларга һәм теоретик физиканы студент-математикларга укыта. Профессор Александр Столетов вафатыннан соң физика кафедрасын җитәкли, эксперименталь физика буенча курслар укый башлый. Пётр Лебедев белән бергә проектны төзүдә һәм университет каршындагы Физик институтны оештыруда актив катнаша. 1897 елдан — Мәскәү университетының атказанган профессоры.

1911 елда, Мәскәү университетын Лев Кассо (Кассо эше) сәясәтенә каршы протест билгесе итеп калдырып, үз эшчәнлеген Мәскәү табигать сынаучылары җәмгыятендә туплый, 1897 елдан үз үлеменә кадәр аның президенты булган[5].

1915 елның 2 (15) гыйнварында ашказан җәрәхәтеннән вафат була, Ваганьков зиратында җирләнгән.

Фәнни эшчәнлек

үзгәртү
 
Мәскәү университеты профессорлары (1911). Утыралар: В. П. Сербский, К. А. Тимирязев, Н. А. Умов, П. А. Минаков, М. А. Мензбир, А. Б. Фохт, В. Д. Шервинский, В. К. Цераский, Е. Н. Трубецкой. Басып торалар: И. П. Алексинский, В. К. Рот, Н. Д. Зелинский, П. Н. Лебедев, А. А. Эйхенвальд, Г. Ф. Шершеневич, В. М. Хвостов, А. С. Алексеев, Ф. А. Рейн, Д. М. Петрушевский, Б. К. Млодзеевский, В. И. Вернадский, С. А. Чаплыгин, Н. В. Давыдов.

Умовның беренче тикшеренүләре (1870—1872) сыгылмалы тирә-юньләрдә тирбәнү процесслары теориясенә багышланган, аны ул бу тирә-юньләрдә термомеханик күренешләргә тарата — «Каты сыгылмалы җисемнәрдә термомеханик күренешләр теориясе» (1872) магистрлык диссертациясе. 1873—1874 елларда теләсә кайсы төрдәге энергия хәрәкәте турында фундаменталь тәгълимат төзи, аны «Җисемнәрдә энергия хәрәкәтен тигезләү» (1874) докторлык диссертациясендә тәкъдим итә. Анда Умов әлеге ноктада энергия тыгызлыгы һәм энергия хәрәкәте тизлеге турында күзаллауны үстерә, энергия агымының тыгызлыгы төшенчәсен кертә (Умов векторы). Хәзерге вакытта Физика дәреслекләренә кергән Умов концепциясе ул вакытта фәнни җәмәгатьчелек тарафыннан авыр кабул ителгән: диссертацияне яклау 6 сәгать дәвам иткән һәм уңышсыз тәмамларга мөмкин булган. 10 елдан соң гына охшаш карашларны, әмма таррак планда, электромагнит кырына карата инглиз физигы Джон Пойнтинг белдерә[6].

1875 елда ирекле төр өслекләрдә электр токларын бүлү бурычын гомуми рәвештә хәл итә. Эксперименталь рәвештә су эретмәләрендәге матдәләр диффузиясен, болганчык мохиттә утның полярлашуын тикшерә, яктылык нурларының тонык өслеккәә төшүче хроматик деполярлаштыру эффектын ача (1888—1891).

Мәскәү табигать сынаучылары җәмгыяте (аны 1897 елдан бирле җитәкләгән) һәм Х. С. Леденцов исемендәге Тәҗрибәле фәннәр һәм аларның гамәли кулланылышлары уңышларына ярдәм итү җәмгыяте эшчәнлегендә катнаша[6].

1900 елларда җир магнетизмы теориясендә Гаусс формулаларының физик мәгънәсен ача. Беренче тапкыр Гаусс формулаларының шарлы функцияләрен Җир җисемендә магнит массаларын бүлү (магнит аномалияләре) белән бәйли.

Альберт Эйнштейнга кадәр үз эшләрендә[7] элек Генрих Шрамм тарафыннан чыгарылган[8]   формуласы буенча фикер алышкан. Аның фикеренчә, ул массаның тыгызлыгын һәм гипотетик яктылык эфирының энергиясен бәйләгән. Алга таба бу бәйлелек, k коэффициентыннан башка һәм барлык төр материя өчен, Эйнштейн тарафыннан махсус чагыштырмалык теориясендә чыгарыла. Рус галимнәре арасында беренчеләрдән булып махсус чагыштырмалык теориясенең әһәмиятен бәяли.

Беренче тапкыр фәнгә энергия хәрәкәтенең тизлеге һәм юнәлеше, әлеге ноктада энергия тыгызлыгы, энергия агымын киңлек ягыннан локальләштерү кебек төп төшенчәләрне кертә. Әмма, бу төшенчәләрне, сыгылмалы җисемнәрдәге энергия төреннән кала, башка төр энергиядә гомумиләштерми. 1884 елда электромагнит энергиясе агымы төшенчәсен Джон Пойнтинг кертә, энергия таралуны тасвирлау өчен Россия фәнни традициясендә «Умов — Пойнтинг векторы» (Көнбатыш фәнни традициядә — «вектор Пойнтинг») дип аталган векторны кулланып.

1905 елда астрономия объекты альбедолары һәм анардан чагылдырылган яктылык арасындагы бәйлелекне билгели — Умов эффекты (Умов законы).

Сайланма басмалар

үзгәртү
  1. Умов Н. А. Теория простых сред и её приложение к выводу основных законов электростатических и электродинамических взаимодействий. — Одесса, т. 9, 1873.
  2. Умов Н. А. Теория взаимодействий на расстояниях конечных и её приложение к выводу электростатических и электродинамических законов(үле сылтама). — М.: Имп. Моск. Ун-т, 1873. — 44 с.
  3. Umov N. A. Ein Theorem über die Wechselwirkung in Endlichen Entfernungen. (Теорема относительно взаимодействий на расстояниях конечных). Zeitschrift für Mathematik und Physik. Bd. 19, 1874, H. 2. § 12.
  4. Умов Н. А. Уравнения движения энергии в телах(үле сылтама). — Одесса: Типогр. Ульриха и Шульце, 1874. — 56 с.
  5. Умов Н. А. Вопросы познания в области физических наук(үле сылтама). Речь произнесена в общем собрании 9 съезда русских естествоиспытателей и врачей 4-го января 1894 г. — М.: 1984.
  6. Umov N. A. Chromatische depolarisation durch Lichtzerstreuung. Physik. Z. Vol. 6, pp. 674–676, 1905.
  7. Умов Н. А. Избранные сочинения. — М.—Л.: Государственное издательство технико-теоретической литературы, 1950. — (Классики естествознания).

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Шпольский Э. В. Николай Алексеевич Умов (1846 — 1915) // УФН / мөхәррир В. А. Рубаков — Москва: ФИАН, 1947. — ISSN 1063-7869; 1468-4780; 0038-5670; 0042-1294; 1996-6652 — doi:10.3367/UFNR.0031.194701F.0129
  2. ↑ 2,0 2,1 Умов Николай Алексеевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ «Тюремная автобиография» Николая Александровича Максимова, The “Prison Autobiography” by Nikolay Alexandrovich Maximov // Историко-биологические исследования — 2016. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
  4. ↑ Журнал "Мономах". Симбирянин с мировым именем.
  5. ↑ Умов Николай Алексеевич — Летопись Московского университета
  6. ↑ 6,0 6,1 Грязнов А. Ю. Умов Николай Алексеевич // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 738—739. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
  7. ↑ Umoff (Umov) N. A. Beweg — Gleich. d. Energie in contin. Korpern, Zeitschriff d. Math. and Phys. — V. XIX, Schlomilch. — 1874.
  8. ↑ Heinrich Schramm. Die allgemeine Bewegung der Materie als Grundursache aller Naturerscheinungen, W. Braumul̈ler, 1872, pp. 71, 151.

Әдәбият

үзгәртү
  • Умарова М. С. Концепция Н. А. Умова о живой материи, её происхождении, современные представления // Философские науки. — М., 2003. — № 6. — С. 76—86.
  • Гуло Д. Д. «Николай Алексеевич Умов». — М., 1971.
  • Предводителев А. С. Николай Алексеевич Умов, 1846—1915. — М., 1950.
  • Лазарев П. П. Николай Алексеевич Умов // А. Г. Столетов, Н. А. Умов, П. Н. Лебедев, Б. Б. Голицын. — Ленинград: Хим.-техн. изд., 1927.
  • Умов, Николай Алексеевич // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Храмов, Ю. А. Умов Николай Алексеевич // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — С. 269. — 400 с. — 200 000 экз.
  • Волков В. А., Куликова М. В. Московские профессора XVIII — начала XX веков. Естественные и технические науки. — М.: Янус-К; Московские учебники и картолитография, 2003. — С. 240. — 2000 экз. — ISBN 5—8037—0164—5.
  • Грязнов А. Ю. Умов Николай Алексеевич // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 738—739. — ISBN 978-5-8243-1429-8.

Сылтамалар

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Николай_Умов&oldid=4074743