Наталия Ирисова
Наталия Александровна Ирисова (1922 елның 3 гыйнвары, Мәскәү, ССРБ — 2009 елның 27 июле, Мәскәү, Россия) — совет һәм Россия галим-физигы, квант электроникасы өлкәсендә белгеч, физика-математика фәннәре докторы (1981), профессор (1981). Фән һәм техника өлкәсендә ССРБ Дәүләт премиясе лауреаты (1980).
| Наталия Ирисова | |
|---|---|
| Туган | 3 гыйнвар 1922 Мәскәү, РСФСР[d] |
| Үлгән | 27 июль 2009 (87 яшь) Мәскәү, Россия |
| Ватандашлыгы |  ССРБ  Россия Федерациясе |
| Әлма-матер | Мәскәү дәүләт университеты |
| Эш бирүче | П. Н. Лебедев исемендәге РФА Физика институты[d] һәм РФА Гомуми физика институты[d] |
| Гыйльми дәрәҗә: | физика-математика фәннәре докторы (1981) |
| Гыйльми исем: | профессор (1981) |
Тормыш юлы
үзгәртүНаталия Ирисова 1922 елның 3 гыйнварында Мәскәүдә үзенең үги әтисе — Борис Алексеевич Введенский гаиләсендә туа[1].
1942 елдан башлап, Бөек Ватан сугышы чорында, Казанда эвакуациядә булганда, Наталия Ирисова, ССРБ Фәннәр академиясенең Физика институтында Б. М. Вул җитәкчелегендәге диэлектриклар лабораториясендә лаборант сыйфатында эшли, ул Мәскәүдән Казанга эвакуацияләнгән була[2]. Лаборатория югары ешлыклы керамик конденсаторлар эшләү белән шөгыльләнә. Хәрби радиостанцияләргә бик түбән температуралы коэффициенты, югары механик көче һәм тотрыклылыгы булган конденсаторлар кирәк булган[3].
1943 елдан 1947 елга кадәр Мәскәү дәүләт университетының физик факультетында укый. Студент буларак, МДУ физик факультетының өлкән төркеме старостасы була һәм 1944 елда С. М. Рытов үтенече буенча академик Л. И. Мандельштамның соңгы лекцияләрен укырга ярдәм итә.
1947 елдан башлап Наталия Ирисова ССРБ ФА Физик институтының тирбәнүләр лабораториясендә эшли, Н. Д. Папалекси һәм М. А. Леонтович җитәкчелегендә эшли. 1949 елда Н. А. Ирисова Н. Г. Басов, М. Е. Жаботинский, А. И. Барчуков һәм В. Г. Веселаго белән бергә А. М. Прохоров төркеме составына керә. Төркем яңа фәнни өлкәдә — радиоспектроскопиядә эшләнмәләр өчен булдырылган. Шулай ук Ирисова беренче квант көчәйткече — мазерны сайлап алу өчен йотуның молекуляр спектрларын үлчәүләүләрен барлыкка китерүдә ССРБ ФИАНның тирбәнешләр лабораториясе секторы мөдире буларак катнаша.
1951 елда Наталия Ирисова «Спектраль газ линиясенең стандарт 3 сантиметрлы клистронының ешлыгын тотрыкландыру» темасы буенча кандидатлык диссертациясен яклый. 1981 елда Ирисова «Каты җисемнәрнең субмиллиметрлы монохроматик лов-спектроскопиясе» дигән темага докторлык диссертациясен яклый һәм аңа профессор исеме бирелә.
1980 елда Ирисова «кире дулкын лампалары нигезендә субмиллиметр спектроскопия ясаган өчен» фән һәм техника өлкәсендә ССРБ Дәүләт премиясенә лаек була[4].
1980 нче еллардан ССРБ ФИАНда төп эшчәнлектән тыш, Наталия Ирисова Сарытау шәһәре институтларында консультацияләр бирә һәм укыта. Ул Сарытау шәһәрендә үлчәү аппаратурасы Үзәк фәнни-тикшеренү институты оешу өчен күп эш башкара, әлеге институтта үткәрелә торган тармак киңәшмәләрендә һәм конференцияләрендә даими катнаша. Ирисова докторлык диссертацияләрен яклау буенча Н. Г. Чернышевский исемендәге Сарытау дәүләт университетының гыйльми советына керә.
Соңгы елларда Наталия Ирисова әйдәп баручы фәнни хезмәткәр вазыйфасында фәнни эшеннән тыш, РФА П. Н. Лебедев исемендәге физик институтның диссертация советы гыйльми секретаре вазыйфасын да башкара[5].
Бүләкләр
үзгәртү- Хөрмәт Билгесе ордены (1975)[6];
- Фән һәм техника өлкәсендә ССРБ Дәүләт премиясе (1980) — кире дулкын лампалары нигезендә субмиллиметр спектроскопиясен ясаган өчен.
Төп хезмәтләре
үзгәртүБасмалар
үзгәртү- Ирисова Н. А. О применении сетчатых элементов в квазиоптике миллиметрового и субмиллиметрового диапазонов: (Доклад на 3 Коллоквиуме по микроволновым линиям связи. Будапешт, 1966 г.) / Н. А. Ирисова, Е. А. Виноградов; Физ. ин-т им. П. Н. Лебедева АН СССР. Лаборатория колебаний. - Москва: 1966 г. — 7, 4 с.
- Ирисова Н. А. Доклады на III Всепольской конференции по радиоспектроскопии и квантовой электронике. Познань - Москва: 1968 г. - 1 т.
- Ирисова Н. А. Спектроскопия субмиллиметрового диапазона / Н. А. Ирисова. Резонансное поглощение некоторых ионов при температуре жидкого гелия в диапазоне длин волн 1-2,6 мм. / Е. А. Виноградов, Н. А. Ирисова, Т. С. Мандельштам и др. - 1968 г. — 8, 5 с.
- Ирисова Н. А. Субмиллиметровый монохроматический спектрометр с управлением от мини ЭВМ / В. П. Быстров, Н. А. Ирисова, Г. В. Козлов [и др.]. - Москва: 1974 г. — 9 с.
- Ирисова Н. А. Дисперсия диэлектрической проницаемости дигидрофосфата калия в субмиллиметровом диапазоне волн / А. А. Волков, Н. А. Ирисова, Г. В. Козлов, Ю. В. Шалдин. - Москва : 1974 г. — 5 с.
- Ирисова Н. А. Резонансный метод измерения комплексных коэффициентов отражения непрозрачных материалов в субмиллиметровом диапазоне волн / А. А. Волков, Н. А. Ирисова, Г. В. Козлов. - Москва: 1974 г. — 10 с.
- Ирисова Н. А. Получение видимого изображения ИК-СВЧ излучения с помощью термочувствительных люминофоров / А. П. Бажулин, Е. А. Виноградов, Н. А. Ирисова [и др.]. - Москва: 1975 г. — 26 с.
- Ирисова Н. А. Особенности спектроскопии малопрозрачных образцов в субмиллиметровом диапазоне волн / А. А. Волков, Н. А. Ирисова, Г. В. Козлов, И. М. Чернышев. - Москва: 1975 г. — 8 с.
- Ирисова Н. А. Вращательный спектр молекулы Н₂¹⁶О в сверхзвуковых потоках разреженного водяного пара / Е.Д. Булатов, Е. А. Виноградов, Н. А. Ирисова [и др.]. - Москва: 1978 г. — 32 с.
- Ирисова Н. А. Субмиллиметровая монохроматическая лов-спектроскопия твердых тел. Создание метрики, проведение исследований / Москва, 1981 г. — 64 с.
Патентлар
үзгәртү- Дятлова Н. М. Квазиоптическая кювета • патент 1187026
- Дятлова Н. М. Согласующее покрытие • патент 1228061
- Дятлова Н. М. Способ определения фазового разбаланса двухлучевого интерферометра свч - ик диапазонов • патент 1237992
- Дятлова Н. М. Спектрометр для измерения поглощения электромагнитного излучения жидкостью • патент 1432394
- Дятлова Н. М. Способ измерения поглощения электромагнитного излучения жидкостью • патент 1469397
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Архив Академии наук СССР : Обозрение архивных материалов / Под общ. ред. Г. А. Князева. - Л.: Изд-во Акад. Наук СССР, Т. 7 / Под ред. Б. В. Левшина (отв. ред.) и [др.]. - 1977 г. — 175 с
- ↑ Памяти Натальи Александровны Ирисовой (1922—2009) / «Известия высших учебных заведений. Прикладная нелинейная динамика» // Изд. СГУ имени Н. Г. Чернышевского, Т 17, № 2 2009 г. — 157—158 с
- ↑ ФИАН и фиановцы в годы Великой Отечественной войны / Сост. В. М. Березанская, Ю. А. Кузнецов, Г. И. Мерзон. Изд. РИИС ФИАН, М.: 2015 г. — 108 с
- ↑ Постановление ЦК КПСС и СМ СССР «О присуждении Государственных премий СССР в области науки и техники». Газета «Правда», 7 ноября 1976—1980 гг.
- ↑ Ведущие научные школы России: справочник / Совет по грантам Президента Российской Федерации для поддержки науч. исследований молодых российских ученых-докторов наук и гос. поддержке ведущих науч. школ Российской Федерации. - Москва : Янус-К, Вып. 1 / подгот. А. С. Левиным и др. - 1998 г. — 622 с. — 139 с.
- ↑ 75 лет ФИАН. Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН