Мостафа Хәлилов
Мостафа Хәлил улы Хәлилов (1897 — 1997 елның 24 апреле) — кырымтатар милли хәрәкәте эшлеклесе.
| Мостафа Хәлилов | |
|---|---|
| Туган | 1897 Угловое[d] |
| Үлгән | 24 апрель 1997 Ташкәнт, Үзбәкстан |
| Һөнәре | җәмәгать эшлеклесе, укытучы |
Тормыш юлы
үзгәртүМостафа Хәлилов 1897 елның гыйнварында Симферополь өязенең Әҗи-Болат авылында (хәзер Бакчасарай районының Угловое авылы) Сәет-Хәлил исемле авыл мәдрәсәсе укытучысы гаиләсендә туа. Әтисе кебек үк яхшы белем ала: авыл мәктәбе программасын үтеп, Отаркой земство училищесына укырга керә, аннары Истамбулга укырга китәргә планлаштырыла, ләкин Беренче бөтендөнья сугышы башлану сәбәпле, бу ниятләр тормышка ашмый. 1915 елда Бакчасарайда Зынҗырлы-мәдрәсәгә укырга керә. Революциядән соң, кырымтатар мәгърифәтчесе Али Боданинский протекциясе буенча, Мәскәүдәге Лазарев көнчыгыш телләр институтына гарәп теле факультетына укырга керә. Әмма анда укуын тәмамлый алмый, чөнки әтисе вафат булу сәбәпле, 1922 елда гаиләдә өлкән ир булып кала һәм туган авылына кайтырга мәҗбүр була.
Авыл cоветында эшли, өйләнә. 1929 елда Саватка авылына (хәзер Акъяр шәһәре Балаклав районының Россошанка авылы) күчә, анда укытучы булып эшли; аннары, Кырымда репрессияләрдән котыла алмавын аңлап, хатыны белән Мәскәүгә, аннан Ташкәнтка китә. Биредә үзбәк мәктәпләрендә укытучы булып эшли, педагогия институтын тәмамлый.
1942 елның октябрендә Кызыл Армиягә алына. 1943 елның июненнән Армия сафларында Брянск, 2 нче Балтыйк буе, 3 нче Беларусия һәм 1 нче Балтыйк буе фронтларында хезмәт итә. 1944 елның августында кызылармияче һәм 1 нче Балтыйк буе фронтының 2 нче гвардия армиясенең 53 нче Пушечный артиллерия бригадасының 1104 Пушечный артиллерия полкының өлкән телефонисты вазыйфасында III дәрәҗә Дан орденына тәкъдим ителә, ләкин, нәтиҗәдә, бүләк статусы төшерелә, һәм 1944 елның 17 сентябрендә Мостафа Хәлилов «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә[1].
1944 елның маенда Кырым татарлары сөргене уза, шул исәптән Мостафа Хәлиловның әнисе, абыйлары һәм сеңелләре аңа дучар булалар. Бу вакытта гамәлдә булган армиядә булган Кырым татарлары махсус авыл җирлегенә 1945 елда демобилизацияләнгәннән соң гына җибәрелергә тиеш була, әмма Мостафа Хәлилов моңа кагылмый, чөнки ул Кырымнан сугышка кадәр үк чыккан булган.
«Җепшеклек» башлану һәм махсус торак режимы юкка чыгу белән, Ташкәнтның Бешагач районындагы Хәлиловларның шәхси йорты кырымтатар милли хәрәкәтенең рәсми булмаган «штабы» була. Активистлар монда бер-берсе белән һәм Мәскәү адвокатлары белән очрашканнар. Хәлилов үзе, теоретик булмаган килеш, практик һәм оештыру мәсьәләләрен хәл итүдә мөһим роль уйный. Кулга алынмый, әмма КДБ даими күзәтүе астында була; аны берничә тапкыр «әңгәмәләр» өчен чакырталар, шулай ук самолёттан Мәскәүгә очарга омтылганда төшерәләр. 1978 елда Кырымда була.
1990 елларда Кырым татарларының тарихи ватанына күпләп кайтуы башлангач, Мостафа Хәлилов берничә тапкыр Кырымда була, ләкин ярымутрауга күченә алмый. 1997 елның гыйнварында үзенең 100 еллыгын билгеләп үтә, Ташкәнтта шул ук елның 24 апрелендә вафат була.