Wikipedia

Мороз (мифология)

Мороз (рус. Мороз, Студенц, Трескунец, Морозко, белар. Мароз, укр. Мороз, полес. Зюзя[1] — суык, салкын дип тәрҗемә ителә) — славян әкият фольклоры һәм календарь йолалары персонажы. Барлык славян традицияләрендә, нигездә мәкальләрдә һәм әйтемнәрдә чагылыш таба.[2]

Мороз бабай

Тасвирлама

үзгәртү

XVIII—XIX гасырларда Мороз исеме белән персонаж яки суык һәм салкын өчен җавап бирүче нинди дә булса рух рус крестьяннары арасында билгеле булмаган. Бу мәҗүси илаһ соңрак барлыкка килгән дип уйланыла.[3]

Салынны (Морозны) табигый стихия буларак персонификацияләү көнчыгыш славян ритуалында бәйрәм табынына (кутьюга, кисельгә, блиннарга) чакыруда билгеләп үтелә, ул Святки яки Пасха (Олы көн) комплексына кертелгән. Бөртекле культураларны һәм бакча культураларын туңдырмасын өчен, Морозны йола ризыгы белән тукландыру кирәк дип саналган. Гаиләдә иң олысы ишек төбенә чыгарга яки мичтән сүсле тәрәзәгә чыгып, салкынга кашык кисель яки кутья тәкъдим итәргә тиеш булган, шул ук вакытта: «Мороз, Мороз! кил кисель ашарга; Мороз, Мороз! безнең солыны кыйнама!» дип кычкырганнар; аннан соң туңдырмаска сораган үсемлекләр һәм бөртеклеләр исемлеге әйтелгән. Бәйрәмгә гаилә иминлеге өчен җаваплы булган үлгән ата — бабалар чакырылган. Мондый ата — бабага искә алу ризыгы тәкъдим итәләр, һәм кайвакыт аңа хөрмәт белән пан Мороз яки Мороз Васильевич ип мөрәҗәгать итәләр. Аңа сый калдыралар, ә җавап итеп, мәсәлән, мул уңыш көтәләр.[4]

XIX гасыр әкиятләрендә, А. Н. Афанасьев язган әкиятләр җыентыгыннан башлап (1856), кышны гәүдәләндерүче Морозко күренә. Мороз ак сакаллы, тун белән капланган карт итеп сурәтләнә, ул агачта ярыла, чыршыдан чыршыга сикереп, кышкы салкынны көчәйтә. Афанасьев җыентыгында Морозко кышкы рух, аны кышкы урманда очраткан ике кызга төрле йөкләмәләр бирә. Морозко гаепсез эзәрлекләнгән үги кызына җылымы, салкынмы дигән сорауга «дөрес» җаваплары өчен байлык бүләк итә; ул явыз үги ананың кызларын һәлак итә, алар каты салкынны каһәрлиләр.[5]

Көнчыгыш славян әкияттәге Мороз — батыр, суны салкын белән катыручы тимерче (халык этимологиясе буенча калить фигыле белән бәйле калинниклар) белән бәйли. Моңа якын карашлар чех һәм серб-хорват фразеологик әйләнешләрен һәм тимерчеләр белән бәйле гореф-гадәтләрне чагылдыра.[2]

«Ир — ат һәм Мороз» дигән рус халык әкиятендә, аның бодай үсентеләрен туңдырган өчен бер кеше, «үзеннән зыянны түләтү өчен» гаепле Морозны эзләргә урманга китә; аулак урында кар белән капланган, боз сөңгеләре белән эленгән боз өемен табып, ул «ак киемле карт»ны күрә; крестьянның югалтуларын каплар өчен Мороз аңа үз-үзен җыючы җәймә (скатерть-самобранка) бүләк итә.

Күрәсең, рус әкиятендә кояш һәм җил белән барган һәм очраткан ир-атны туңдырырга янаган әкияттәге Мороз (Трескун, Студенц) бозлы өйдә яшәүче һәм әкияттәге ярдәмче функциясен үтәп, аңа килгән кешеләрне бүләкләүче салкын белән чагыштырыла ала.[2]

Озын ак сакаллы, озын буйлы (яки бик кечкенә буйлы) карт буларак, кырлар буйлап чаба һәм таягы белән шакып салкыннар китереп чыгара (башта А. Н. Афанасьев хезмәтләрендә, ә аннары славян мифологиясе буенча башка тикшеренүләрдә искә алына), соңрак этнографик һәм фольклор дәлилләре белән расланмый.[1]

Шул ук сюжетның украин вариантларында Мороз — арбада йөрүче бай пан, ул, туңган хатынны очраткач, сорый: «Мороз, бабусю?» һәм җавап ишетә: «Мороз, папочку, Боже його помнож!» Җаваптан канәгать булып, Мороз хатынга кыйммәтле тун бүләк итә һәм икмәк белән сыйлый. Икенче юлы хатын шул ук сорауга башкача җавап бирә: «Мороз, паночку, щоби його бирса взяла, щоб він на лисого голові непевний, розтріскався, щоб його бенеря так била, проклятого, як він оце мене!», шуның өчен салкын аны тулысынча туңдыра.[6]

Үзәк Украинаның халык ышанулары буенча, бер тапкыр кыр чәчәкләре җилдән явыз «дидуган» Морозның аларны туңдырырга җыенганын белгәннәр. Чәчәкләр Онуфрий Бөеккә (ул көн 12/25.VI) зарлана. Преподобныйга чәчәкләр кызганыч була, һәм ул салкынга барып, аларга кагылмавын сорый. Ләкин салкын шулкадәр үзсүзле булган ки, Онуфрий түзә алмаган: ул шулкадәр ачуланган ки, Морозны аяк киеме белән башына суккан. Шул көннән башлап, Мороз өченче Спаска кадәр авырый, ә чәчәкләр бу вакытта чәчәк ата.

Йогынты

үзгәртү

Морозның рус халык образы Н. А. Некрасовның «Мороз Красный Нос» поэмасында шигъри эшкәртү ала (1863). Изге Николай Чудотворец образына нигезләнгән Көнбатыш Европа Раштуа персонажлары (Санта-Клаус һ. б.) белән бергә, көнчыгыш славян Морозы Кыш бабайның прообразларының берсе булып китә.

Pakkanen

үзгәртү

Калевала карел-фин эпосының 30 рунасында шулай ук Морозның персонификациясе бар (фин. Pakkanen), Лемминкяйнен корабын туңдырырга тырышкан Pakkanen Лоухи карчыкның улы дип атала

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Виноградова, 2004
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Иванов, Топоров, 1988
  3. ↑ Архипова, 2021
  4. ↑ Левкиевская Е. Е. Представления о «том свете» у восточных славян. Архивировано из первоисточника 2 гыйнвар 2022.
  5. ↑ Афанасьев, 1984
  6. ↑ Гринченко, 1901

Әдәбият

үзгәртү
  • Мороз / В. В. Иванов, В. H. Топоров // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2 : К—Я. — С. 176.
  • Мороз / Л. Н. Виноградова // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2004. — Т. 3: К (Круг) — П (Перепёлка). — С. 302—303. — ISBN 5-7133-1207-0.
  • Мадлевская Е. Л. Мороз // Русская мифология. Энциклопедия. — М.: Мидгард, Эксмо, 2005. — 784 с. — ISBN 5-699-13535-9.
  • Мадлевская Е. Л. Образ Деда Мороза и современные представления о нём // Живая старина. — М.: Государственный республиканский центр русского фольклора, 2000. — № 4, 2000. — С. 37—39.
  • Морозко (№ 95—96) // Афанасьев А. Н. Народные русские сказки А. Н. Афанасьева: В 3 т. — М.: Наука, 1984. — С. 113—117. Архивировано 3 января 2019 года.
  • Як невиста навчилася свекруху шануваты // Гринченко Б. Д. Изъ устъ народа. — Чернигов: Земская типографія, 1901. — С. 240—242.
  • Зайкоўскі Э., Санько С. Зюзя // Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. — Мн.: Беларусь, 2004. — С. 198. — ISBN 985-01-0473-2. (белор.)
  • Зюзя // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Редкал. І. П. Шамяк (гл. рэд.) і інш. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1989. — С. 216. — ISBN 5-85700-014-9. (белор.)

Сылтамалар

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Мороз_(мифология)&oldid=4187815