|
'''Çağıştırmalılıq teoriäse''' yä '''Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse''' - ul [[1905]]. yılda bastırılğan [[Albert Einstein]]'nıñ [[fizik]] teorise. Anıñ belänteoriäse, [[Newton fizikası]]n almaştırdı, häm [[elektromagnitizm]]tä [[Makswell tigezlämäläre]] yärdämendä kürsätkänkürsätelän. Bu theoriteoriä maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendämäsläklärendä [[tartılu köçe]] qaramağanqaralmağan. Un yıldan soñ Einstein [[Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse]]n bastırıla, bu theorigäteoriägä [[tartılu köçe]] kertkänkertelgän.
== Maxsus çağıştırmalılqçağıştırmalılıq theoriseneñteoriäseneñ dälilläre ==
[[Image:Relativity of Simultaneity.svg|thumb|"A" häm "B" waqiğalarnıñ tärtibe: yäşel xisap sistemasında ber ük waqıtta, zängärdä - "B", qızılda - "A" berençe urın ala.]]
Çağıştırmalılıq prinsibenmäslägen [[Galileo Galiley]] kertä. [[Aristotel]]neñ qaraşın yuqqa çığarğaç, ul şunnan ğíbarätğibarät bula: xäräkät, tigez turı xäräkät ayıruça, berär närsägä çağıştırmaça bula, absolútabsolüt başlap sanaw sistemesisteması bulmıybula almıy. Galileo xäzerge zamannarda da yaraqlı ''Galileo tigezlämäläre''n kertä. Galileo xäräkätneñ biş qanunın kertä. Newton anı yaxşırtıp, xäräkätneñ öç qanunın ğına qaldıra.
Bu qanunar qatı cisemnär öçen eşlilär, [[yaqtılıq]] öçen alar eşlämilär. Newton'ça yaqtılıq tabiğäte - ul kisäkçeklär ("corpuscularkorpuskulär") ide, soñraq fiziklär "arqılı dulqınnar modele" qullanışlıraq bulu fikeregä kilälär. Mexanik dulqınnar moxíttamoxitta küçälär, yaqtılıq öçen dä şundíşundıy model qullana başlílarbaşlıylar. Bu hípotetikgipotetik moxítmoxit "äfer" yä "luminiferous aether"''(efir)'' atıisemen ala. "Äfer"dä ber-bersenä qarşı kilüçelärkilüçe parameterlärparametrlar däda bar: dulqın tizlege zur bulu öçen ul bik tığız bulırğa tieş, ämmä bu tığızlıq Cirne[[Cir]]ne tuqtatırğa tieşmitieş tügel. Bu fiker - absolútabsolüt başlapsanap sanawbaşlaw sistemesisteması fikerenä oxşaş, ämma monda äfer absolútabsolüt sistemneñsistemasınıñ başı bula.
[[19 ğasır]]dän [[yaqtılıq]], [[elektr]] häm [[magnetizm]]'nıñ [[elektromagnit qırı]] aspektları añlaşılırğa başlalarbaşlıylar. Maxwell'nıñ tigezlämälär buyınça tizlätüçe qorılmalar yaqtıyaqtılıq tizlege belän cäyeläp kitüçecäyelüçe elektromagnit nurlaşuın kiterepnurlaşunı çığaralarçığara. Tigezlämälär nurlaşu tizlegeneñ çığanaqnıñ tizlegedäntizlegennän bäysezlegen kürsätälär. Bu mexanik dulınnarğa oxşaşlığınnan kilep çığa. [[MichelsonMixelson-Morley eksperimenteeksperimentı]]nnännnan soñ şundíşundıy nätcägä kitälär: nurlaşuınıñ tizlege çığanaq tizlegenä häm küzätüçe tigezlegenä bäyle bulmíbulmıy, ul ''invariant'' ide.
[[Hendrik Lorentz]] häm başqalar elektromegnit köçlärenneñ küzätüçe urnaştıruına bäylälärnebäylelärne kürep alalar. Ber sistemdäsistemada berençe toruçı küzätäçe ber ölkäsendä qırnı "kürmi", ä ikiençese xäräkätläderüçe küzätäçe "kürä". Lorentz stasionar äfer çağıştñrmaça xäräkäte ''[[Lorentz-Fitzgerald qısqartması]]'' theoriseteoriäse nigezenä sala. Soñraq bu theorineteoriäne qatı täñqit itälär.
Lorentz [[Lorentz transformasí tigezlämäläre|üz transformasí tigelämälären]] täqdim itsä dä, Einstein'nıñ kertelgän öleşe bu tigezlämälär bigräk tä fundamental theoridän çığaru. Bu theori äferneñ qarşılıqnı taläp itmi. Einstein närsä bar küzätüçegä ''invariant'' bula belän qızıqsına. Maxsus çağıştırmalılıq buyınça Lorentz-Fitzgerald'nıñ qatlawlı toyılğan transformasíları ğädi geometriädän häm [[Pifagor]] theoremnärennän çığarıla. Bu theorineñ original iseme ([[Almança]]dan tärcemä itelgän) "İnvariantlar Theorise". [[Maks Plank]] "çağıştırmalılıq" terminen täqdim itä, çönki theorineñ fikerläwendä ike küzätüçelär ber bergä çağıştırılmaça xäräkätlänälär.
| 