Маздак

Маздак (урта фарсы телендә: , фарсы телендә: مزدک‎, шулай ук Маздак Кече) — урта гасыр атәшпәрәст фарсы дини реформаторы һәм пәйгамбәр, аны кешелек тарихында беренче социалистларның берсе дип саныйлар.

Тормышы тасвирламасы

Маздак якынча 450 елда Зәрдөштлек каһине Бамдад гаиләсендә туган булган һәм үз чиратында каһин (мобед) булган. 491 елда ул соңыннан маздакизм атамасын алган дини һәм иҗтимагый хәрәкәтен җитәкләгән. Башта Маздакны сәүдәгәрләр, дехканнар, һөнәр ияләре, асаба аксөякләрнең өлеше һәм шәһәр ярлылары, һәм шулай ук Зармхир җитәкчелегендә каһиннәрне һәм аристократияне зәгыйфьләндерергә теләгән шаһ Кавад I яклаган. Шаһка күрә Маздак Фарсы иленең иң олы каһине булып китә.
Кулларында дини властьны туплап, Маздак Зәрдөштлек чистаруы өчен чыгыш ясаган һәм халык Зәнд-Авестаның мәгънәсен оныткан, Ходайның кушуын Заратустра дәгъва иткәнчә башкармый һәм аны Зороастризм ышануын яңартырга җибәргәннәр дип игълан иткән. Аның тәгълиматы берничә сарай яны партиясенең аяусыз көрәше һәм халыкның канәгать булмавының арта-арта баруы шартларында популярлык казанган, еш уңыш булмаулар белән көчәйгән.
Маздак шаһны шаһ запасларыннан ашлыкны өләшергә ризалаштырган, шуннан соң милекнең иҗтимагыйлаштыруы турында игълан иткән һәм «Барысына да тигез итеп!» шигарен игълан иткән. Маздакитлар хәрәкәте Месопотамия һәм Кавказ артында колач алган. Ризыкны үз кулына алудан башка маздакитлар хәрәмнәрне ачканнар һәм тараткан.
Шулай да, 496 елда Кавад I тәхеттән төшерелгән булган, аны «онытылу кальгасы»на утыртканнар. Шаһ булып кенәзләр соңгысының абыйсын билгеләгәннәр. Шул мизгелдән бирле Маздак читләштерелгән булган. 499 елда Кавад I көнчыгышка йөгерә алган һәм эфталитлар ярдәме белән Ктесифонга юнәлгән булган. Бөтен Фарсы иле буенча маздакитлар ихтилал ясаган, абыйсы тәхеттән ваз кичкән һәм Кавад I үзенә дәүләттә властьны кайтарган.
Шуннан соң Маздакның торышы элеккечә генә булмаган, ә шактый ныгыган. 497 елда шаһ традицион никах турында законнарны гамәлдән чыгарган. Маздак үзе, вакыт узу белән күбрәк хәрәкәтнең радикаль канаты йогынтысы астында булган. Реформалар белән ризалашмаганнар явызлык яклылар дип игълан ителгән булган һәм маздакитлар ягыннан террорга дучар булганнар.
Шулай да, 502 елдан соң хәрәкәттә ярылу булган. Маздакитлар аксөякләрнең милеген тартып алганга күрә, аны халыкка өләшү бик зур үлчәмнәр алган, Маздактан җирләре өчен куркып урта аксөякләрнең зур өлеше киткән. Маздакның торышына гаять зур бәрү Шаһ Кавад I тарафыннан ясалган булган, ул 496 елда шаһны төрмәдән коткарган Сиявуш дигән хәрбигә (Маздак яклаучысына) үлем җәзасын биргән.
528 яки 529 елда Византия белән сугыш башланудан файдаланып Кавад I Маздак белән бетерергә карар кылган. Ул шаһ сәхләнештергән Зәрдөштлек каһиннәре белән дини диспутка чакырылган булган. Маздакны шунда ук еретик дип игълан иткәннәр һәм диспутта булган барлык халык вәкилләре белән үлем җәзасына дучар иткәннәр — башын аска куеп тереләй җиргә күмгәннәр (башка юрама буенча аны җәяләрдән атып үтергәннәр). Күп сан рәт маздакитлар тотылган булган. Бу Кавад I-нең олы улы – олы патшазадә Кавус үтерелгән җәзалау инициаторы шаһның кече улы – патшазадә Хөсрәү Ануширван булган дигән гипотеза бар.
Аның шигарьләре астында VIII гасыр уртасында Урта Азиядә Әл-Муканнәгъ ихтилалы һәм IX гасыр башында Бабәк ихтилалы барган.

Шулай ук карарга мөмкин

• en:List of Persian figures in the Sasanian era
• Праһиндоиран дине
• Язданизм

Әдәбият

• K. Schippmann: Grundzüge der Geschichte des sasanidischen Reiches. Darmstadt 1990.
• Josef Wiesehöfer: Kawad, Khusro I and the Mazdakites. A new proposal. In: P. Gignoux ua (Hrsg.): Trésors d’Orient. Paris 2009, pp. 391—409.
• H. Börm: Prokop und die Perser. Untersuchungen zu den römisch-sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike. Stuttgart 2007, p. 230—233.