Көлсу туфраклар

Көлсу туфраклар (рус. Подзолистые почвы) ― ылыслы, ылыслы-вак яфраклы, ылыслы-киң яфраклы урманнар астында ясалган туфрак тибы^[1]. Ылыслы яки төньяк («бореаль») урманнарның типик туфрагы. Бу туфрак яхшы суыту режимы булган уртача салкын җирләрдә, үтә юылу режимлы шартларда, ылыслы һәм ылыслы-яфраклы урманнарның карбонатсыз токымнарында хасил була.^[2]

Көлсу туфрак шулай ук Австралиянең көньягында урнашкан җирләргә хас^[3]

Термин һәм аның тарихы

«Подзол» термины фәндә В. В. Докучаев тарафыннан 1875 елдан беркетелгән^[4] . Ул Смоленск провинциясенең халык лексикасы һәм шул төбәктәге крестьяннарның уртак тәҗрибәсеннән алынган: анда җирне беренче сөрү вакытында көлгә охшаган туфрак катламы ачыла^[5] .

Минеролог А.Крылов беренче булып көлсу туфракның килеп чыгышы белән кызыксына. Ул Могилев өлкәсе туфрагында, тикшерүче фаразлаганча, үсемлекләрдән килеп чыккан кремний тәнчекләре таба.

Туфрак формалашуы

Бүгенге күзаллау буенча, көлсу туфракның генезисы түбәндәге биогеохимик шартларга бәйле.

үсемлек калдыклары масасының азот һәм көлле элементларга ярлы булуы;
түбән температура һәм үтәли юылу режимы;
микробларның әкрен эшчәнлеге, гөмбәләр тарафыннан кислота тудырыла торган таркалуның өстенлеге;
коелган яфракларның урман идәне рәвешендә консервацияләнүе, андагы эрүчән фульвокислоталар һәм гади органик кислоталарның аска таба юылуы

Төзелеше һәм үзлекләре

Көлсу туфракларда көлсулану процессы үсеше:

Туфрак профиленең югары өлешендә органик матдәләрнең таркалу барышында түбән молекуляр кислоталар барлыкка килә. Алар беренчел һәм икенчел минералларны җимерә һәм җимерелү продуктлары түбәндәрәк ятучы горизонтларга һәм грунт суларына агып чыга. Бу көлсулану барышын үстерә.^[6] Көлсу туфракларның 1,2-1,3 м га кадәр тирәнлектәге профиле ачык соры яки аксыл көл төсендәге элювиаль (көлсу) горизонттан тора, ул «А» горизонты дип атала һәм түбәндәге катламнаргга бүленә:

А_о — Көрән урман идәне, нигездә, ылыслар, мүкләрдән тора, торфланан, куәтлеге 3-5 см;
А1А2 — Гумус-элювиаль горизонт, көлсу-ак төстә, кара таплы, кварц орлыгы ачыктан-ачык аерыла, структурасыз, 5-10 см куәтле;
А2 — көлсу горизонт, көлсу-ак төстә, вак бөртекле, тыгыз, структурасыз, куәтлеге 10-20 см һәм аннан да күбрәк, түбәнге горизонтка тирән агымнар белән үтеп керә;
Ул исә ончыл кремнезем валчыклары белән чикләвексыман структур аерымлыкларда гумусның ялтыравыклы утырмаларыннан торган коңгырт төстәге иллювиаль «В» горизонты белән алышына:
В1 (В_h) — Иллювиаль горизонт, сары яки көрән-сары төстә, тыгыз, структурасыз. Оксидлар, гумус, ләмле кисәкчекләр аркасында көрән катламнар һәм таплар булырга мөмкин. Калынлыгы 10-30 см, күчеше сизелер-сизелмәс; Вh — гумус белән баетылган
В2 — Иллювиаль горизонт, сары, аз тыгызланган, ортзанд очрый, структурасыз, куәтлеге 30-50 см, күчешәкрен;
С — Туфрак формалаштыручы «ана» токым, еш кына глейлану билгеләре чагыла. Төсе ачык сары, зәңгәрсу таплы таплар яки зәңгәрсу-ак төстә.

Классификация

Көлсу туфрак

Астиплары: глей-көлсу, чын көлсу һәм кәсле-көлсу^[1].

Көлсу туфраклар глейлы-көлсу (аэрациянең җитәрлек булмавы һәм өслектән глейлану белән аерыла), көлсу һәм кәсле-көлсу (гумуслы горизонт шактый үсеш алган) астипларга бүленә. Татарстанда глейлы-көлсу һәм көлсу туфраклар Кама алдының төньяк районнардагы караңгы ылыслы урманнарда, зур булмаган мәйданнарда очрый.

Татарстанның көлсу туфраклары

Кәсле-көлсу туфраклар көлсу туфраклар мәйданының 90 % ыннан артык өлешен, Татарстан мәйданының 9,9 % ын (669,5 мең га) били. Кама алды районнарына хас туфрак, аеруча аның төньяк-көнбатыш өлешендә, урыны белән Идел алды һәм Кама аръягында таралган. Субүләр тигезлекләрен, сөзәклекләрнең югарыгы һәм урта өлешләрен били. Кәсле-көлсу балчыксыл туфраклар өстенлек итә (мәйданның 73 %ы).

Зур елгаларның тугай өсте югары террасаларына борынгы аллювиаль утырмалардагы комсу һәм комсыл туфраклар туры килә, аларда исә нарат урманнары таралган.

Туфрак профиле

Авыл хуҗалыгында куллану

Көлсу туфракны авыл хуҗалыгында куллану өчен, аны известьләргә, органик һәм минераль ашламаларның зур күләмен кертергә, су режимын көйләргә, калын сөрү катламы булдырырга кирәк. Бу чаралар барлык туфрак режимнарындагы төп үзгәрешләр, морфологик үзенчәлекләр белән бергә алып барыла, аның нәтиҗәсе — культуралаштырылган көлсу туфраклар була.

Кәсле-көлсу туфраклар авыл хуҗалыгында киң кулланыла, туфракның 40 % тан артыгы сөрү җирләре. Бөртекле, азык культуралары, бәрәңге үстерелә, бакчалар утыртыла, печәнлек һәм көтүлек җирләре; 284 мең га дан артык мәйданны урманнар биләп тора.

Гумуслы горизонтның калынлыгы зур түгел, гумус аз (1-4 %, сирәк кенә 6 % ка кадәр), ачы реакцияле, йоту комплексы түбән һәм нигезләр җитәрлек түгел, һава-су һәм җылылык режимы тискәре. Кәсле-көлсу туфракларның уңдырышлылыгын күтәрү өчен известь, органик һәм минераль ашламалар кертәләр, күпьеллык үләннәр чәчәләр, көлсуланган һәм түбән ятучы иллювиаль горизонтлар исәбенә сөрү катламын акрынлап арттыралар (чәчү әйләнешендә 25-28 см га кадәр).

Зәңгәр люпин — иң тиз өлгерүчән үсемлек, ул авыр туфракны яхшырта һәм кислоталы минераль ашламаларның эффективлыгын күтәрә ала, ул еш кына сидерат буларак үстерелә. Мисал өчен, «Олигарх» сортлы люпинын кулланганда яшел массаны сөрү эффективлыгы 40 т / га тирес һәм 6 т / га аммиак селитрасын куллануга тиң^[7]

Сөрүлек җирләре чәчүдән алынгач, урман астындагы сөрү катламының өске өлеше 5-7 см калынлыктагы көлсу офыкка әйләнә (сөрү офыгының икенчел көлсулашуы).

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 Подзолистые почвы ― Көлсу туфраклар // Русско-татарский словарь географических терминов (Ә. С. Тайсин гомуми редакциясендә). К.: Мәгариф, 2010, 155нче бит. ISBN 978-5-7761-1763-3
↑ https://tatarica.org/tat/razdely/priroda/pochvy/klsu-tufraklar Онлайн — энциклопедия Tatarica
↑ {{{башлык}}}(рус.) // Википедия.
↑ Докучаев В. В. О подзоле Смоленской губернии // Труды СПб. общества естествоиспытателей. 1875. T. 6. Отд. минерал. и геол. Протоколы. С. XXI—XXII.
↑ Докучаев В. В. О подзоле // Труды Императорского Вольного экономического общества. 1880. T. 1. Вып. 2. С. 142—150.
↑ https://tatarica.org/tat/razdely/priroda/pochvy/klsu-tufraklar Онлайн — энциклопедия Tatarica
↑ Сорт люпина узколистного «Олигарх». әлеге чыганактан 2022-10-11 архивланды. 2022-10-11 тикшерелгән.

Әдәбият

Глинка К. Д. «Деградация һәм подзолик процесс» // М. .: «Туфрак турында фән». 1924. No. 3/4. 29-40 б.
М. К. 1911. No.2. 1-13 б.
Зейдельман Ф. Р. «Подзол-гли формалашуы.» — М. .: 1974
Костичев П. А. «Фосфор оны нинди туфракта уңышны арттыра: Подзолны һәм аның фосфор оны белән яхшыру сәбәпләрен өйрәнү» // М. .: «Авыл хуҗалыгы һәм урман хуҗалыгы». 1888. No. 4. 351—370 б.; No. 5. 1-11 б.
«Туфрак турында фән 2 өлеш.» Ред. V. A. Kovda һәм B. Г. Розанова — М. .: " Schoolгары мәктәп ", 1988.
«Подзол формалаштыру процессы .» М., Л. : СССР Фәннәр академиясенең нәшрияты, 1937. 454 б.
Чирвинский П. Н. «Кировск шәһәрендәге подзолны микроскопик өйрәнү» // М. .: " СССР Фәннәр академиясе докладлары ". 1940. Т. 26. No.2. 160—162 б.
Машина А. А. Туфракның подзолизация дәрәҗәсе проблемасына // Туфракның генезиясе һәм географиясен өйрәнү. М. .: Акад. Фән. СССР , 1935. П. 55-70.

Сылтамалар

Рәсәйдә туфрак төрләре

[:Тайсин-1] 1,0 ^1,1 Подзолистые почвы ― Көлсу туфраклар // Русско-татарский словарь географических терминов (Ә. С. Тайсин гомуми редакциясендә). К.: Мәгариф, 2010, 155нче бит. ISBN 978-5-7761-1763-3

[2] ttps://tatarica.org/tat/razdely/priroda/pochvy/klsu-tufraklar Онлайн — энциклопедия Tatarica

[3] {{{башлык}}}(рус.) // Википедия.

[4] Докучаев В. В. О подзоле Смоленской губернии // Труды СПб. общества естествоиспытателей. 1875. T. 6. Отд. минерал. и геол. Протоколы. С. XXI—XXII.

[5] Докучаев В. В. О подзоле // Труды Императорского Вольного экономического общества. 1880. T. 1. Вып. 2. С. 142—150.

[6] ttps://tatarica.org/tat/razdely/priroda/pochvy/klsu-tufraklar Онлайн — энциклопедия Tatarica

[7] Сорт люпина узколистного «Олигарх». әлеге чыганактан 2022-10-11 архивланды. 2022-10-11 тикшерелгән.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]