Кыпчак таш балбаллары

Кыпчак таш балбаллары — кыпчакларның IX-XIII гасыр сакраль сәнгать һәйкәлләре. Сыннар соры комташтан ясалган, биеклекләре 1 м дан 4 м га кадәр, көньяк-көнбатыш Азиядән көньяк-көнчыгыш Европага кадәр гаять зур мәйданнарда очрый.

Кыпчак таш балбаллары
Булдыручы	Кыпчаклар
Кыпчак таш балбаллары Викиҗыентыкта

Кыпчак балбалларының парк-музее (Луганск)

Тарих

Кыпчак таш балбаллары, XI гасыр (Ртищево тарихи-төбәкне өйрәнү музее)

Сыннар бабаларның символы булган һәм даланың иң югары мәйданнарында, су бүлү урыннарында, курган каберлекләрендә алар өчен махсус корылган изге урыннарда куелган, алар кайвакыт ташлар белән уратылган булган. Изге урыннар квадрат яки турыпочмаклы булган, аларның үлчәмнәре, мөгаен, аларда ихтирам күрсәтелгән бабаларга бәйле булган. Изге урынның үзәгендә йөзләре көнчыгышка төбәлгән бер яки күбрәк ир-ат яки хатын-кыз сыны куйганнар. Сирәк кенә сыннар җыелмасы белән изге урыннар очраган – һәрберсендә 12-15-тән дә азрак түгел.

Толым белән кыпчак (Луганск)

«Чернухино мадоннасы» (Луганск)

Потлар белән изге урыннар туры күмүгә бәйле булмаган бабаларны искә алу культын үтәү урыны булган. Вакыт узу белән бу йола урданың җитәкче яклаучылары культына үзгәргән. Хатын-кыз сыннары хәрбиләрнең җиңелмәс булуының һәм үлемсезлегенең символы булган. Хатын-кыз образында яклаучылар аларга көч биргән, ашаткан һәм саклаган. Шуның өчен күчмәләр аларга корбан биргән. Сын төпләре янында өйрәнүчеләр тәкә сөякләре тапкан булган.

Кыпчак портреты XII гасыр. (Луганск)

XIII гасырда кыпчаклар монголлар тарафыннан буйсындырылган булган. Кыпчак мәдәнияте һәйкәлләренең күп өлеше мәҗүсилек белән көрәшкән мөселман кулыннан юк ителгән. Шулай да мәҗүсилек тулысынча бетерелмәгән булган һәм соңыннан православиега җайлашкан булган. Алдагы гасырлар дәвамында кайбер славяннар торак урыннарында табигатьнең яңарышына, җир муллылыгына, җәмәгать уңышына йогынты ясый алу көченә ия дип әйтелгән кыпчак потларына ихтирам күрсәтү традициясе яшәп калган. Хәзерге көнгә барысы ике меңнән артык таш балбал барып җиткән.

Таш сыннарның типлары

• Махсус сайлап алынган ташлардан антропоморф фигуралар.
• Мыек һәм зур булмаган сакал белән ир-ат сурәтләре.
• Күбесенчә бүрексез кайвакыт билгә кадәр бер яки берничә толым белән ир-ат сурәтләре. Кайбер фигураларда бер яки ике колак та алка белән бизәлгән, сирәк кенә муенда гривна яки муенча очрый.
• Өчпочмак отворотлар һәм тар җиңле кафтан кигән ир-ат сурәтләре. Билләрендә бизәкләр, прәшкә һәм бляшкалар җыелмасы белән кушак. Сирәгрәк кушаксыз һәм сугыш коралсыз киңрәк киемнән.
• Хәнҗәр яки кылыч белән сыннар.
• Бала тудыру органнары ассызыкланган хатын-кыз фигуралары. «Чернухино мадонна»сы (Луганск өлкәсенең Чернухино бистәсендә табылган) кулларында бала тота.
• Уң кулында, сирәгрәк ике кулында да савыт тотучы таш балбаллар. Савытларның формалары төрле: касәләр, пиалалар, цилиндрик савытлар. Уң кулда утыручы кош күрсәтелгән берничә очрак бар.

Сыннарның иң борынгы типлары — фигураларның тәфсиллеге әз яки бөтенләй булмаган стеласыман яссы, шул ук вакытта соңгылары абсолют күпчелек тәшкил иткән. Алар тупас тасланган таш баганалар булган, йөз контурлары кайвакыт түбәсе башлык формасында очланган яки түгәрәкләнгән "йөрәкчек" формасында киселгән булган. Йөзләр бөтенләй сурәтләнмәгән яки Т-сыман кашлар һәм борын, оваль уемнар итеп күзләр һәм борын ясалган булган. Андый сыннар кыпчак даласында XI гасырның беренче дистә еллыкларда пәйда булган. Вакыт узу белән фигураларда эч биеклегендә касәләр тота торган куллар һәм күкрәкне сурәтләүче түгәрәк калкулыклар барлыкка килгән. XII гасыр – кыпчак сынының һәм аның кыпчак даласында таралышының чәчәк ату вакыты. Гаять күп заказ җитештерү үсешенә, аның камилләшүенә, таш кисүчеләр һәм сынчылар санының артуына этәргеч биргән. Кыпчак остаханәләрендә меңнәрчә сын ясалган булган. Ир-атлар һәм хатын-кызлар баскан килеш һәм утырган килеш, гел канунлаштырылган кул торышы белән корбан бирү яки “сый” өчен савыт тоткан килеш сурәтләнгән булган. Бик җентекле сурәтләргә рәхмәтле кыпчакларның костюмнарын, бизәкләрен, сугыш коралларын, материаль һәм хәтта рухи тормышын күз алдына китерергә мөмкин. Ир-ат йөзләре мыек һәм хәтта сакал белән сурәтләнгән булган; хатын-кызларныкы – тулы, түгәрәк, кагыйдә буларак кечкенә көпшәк иренле итеп сурәтләнгән. Хатын-кызлар һәм шулай ук ирләр дә ялан күкрәкле итеп сурәтләнгән, бу шул органның төп максатын – ыруны ашатуны ассызыклаган. Бу мөгаен ритуаль характерга ия булган.

XII гасыр ахырында сыннарның гаять гадиләшүе һәм примитивизациясе була. Аркаларны бизәми башлаганнар, костюмнарның алгы яктан да детализациясен алып куйганнар. Еш кына сын йөзләрен кирәк булган дип тоелган йөз рәсеменнән башка шома итеп калдырган булганнар. Мөгаен сыннарны буяганнар. Бизәкнең аеруча тирән киселешләрендә кара яки кызыл буяуның эзләрен күрергә бик сирәк, әмма мөмкин. Яхшы шомартылган өслектә катлаулы һәм матур рәсем ясарга, күбрәк чагылдырылыш бирергә мөмкин булган. .

Днепр тарихи музее янында.

Кыпчак сыннарының хәзерге заман парклары

• Табигать музее скверы, Харьков
• Кременец тавының түбәсе, Изюм
• Таш балбалларның парк-музее, Луганск
• Тарихи музей скверы, Днепр

Шулай ук карарга мөмкин

• Палеолит Венерасы
• Таш балбаллар

Әдәбият

• Плетнёва С. А. Половецкие каменные изваяния. — М.: Наука, 1974. — 200 с. — (Археология СССР. Свод археологических источников. Вып. Е4-02).
• Гераськова Л. С. Скульптура середньовічних кочовиків степів Східної Європи(укр.). — Київ: Наукова думка, 1991. — 132 с.
• Гераськова Л. С. Новое в изучении монументальной скульптуры кочевников средневековья // Stratum Plus. — 1999. — № 5. — С. 408—435.
• Винников А. З., Синюк А. Т. Дорогами тысячелетий: Археологи о древней истории Воронежского края. — 2-е изд., испр. и доп. — Воронеж: Изд-во Воронеж. гос. ун-та, 2003. — 280, [16] с. — ISBN 5-7455-1292-X.
• Golebiowska-Tobiasz A. Monumental Polovtsian Statues in Eastern Europe: the Archaeology, Conservation and Protection(ингл.). — London: Versita; De Gruyter Open Poland, 2014. — 196 p.
• Красильников К. И., Апареева Е. К. Диалог культур в камнерезном искусстве. По материалам статуарных комплексов Степного Подонцовья. — Казань: ИА АН РТ, 2021. — 368 с.

Сылтамалар

• «Музейные каменные бабы переехали» 2022 елның 8 гыйнвар көнендә архивланган. // Ростовский областной музей краеведения. 24 апреля 2020.
• Половецкие «Каменные бабы». Воронежский Краеведческий музей. Видео. 2016 елның 17 октябрь көнендә архивланган.