Qızıl taypılma

Qızıl taypılma — ximik elementlarnıñ spektr sızıqlarınıñ qızıl (ozın dulqınlı) yaqqa taypılışı.

Qızıl taypılma

Qızıl häm zäñgär taypılmalar

Bu küreneş Doppler effektı yäki gravitatsion qızıl taypılma säbäple xasil bula.

Şämäxä (qısqa dulqınlı) yaqqa taypılış zäñgär taypılma dip yörtelä.

1848 yılda fransuz fiziğı İppolit Fizo yoldız spektrlarında spektr sızıqlarınıñ taypılmasın taswirlıy häm añlatu öçen Doppler effektın täqdim itä.

Taswir

Taypılma parametrı

$z={\lambda -\lambda _{0} \over \lambda _{0}}$

biredä

$~\lambda$ , $~\lambda _{0}$ — küzätü noqtalarında dulqın ozınlıqları (küzätü häm çığaru noqtalarında)

Çığanaq spektrınıñ dulqın ozınlığınıñ Doppler taypılması, $~v_{r}$ - nur tizlege, $~v$ - tulı tizlek

$z_{D}={\frac {1+v_{r}/c}{\sqrt {1-(v/c)^{2}}}}-1$

Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäsendä Albert Eynşteyn gravitatsion taypılmanı aldan äytä. Sızqça yaqınçalıqta

$z_{G}={\frac {V-V_{0}}{c^{2}}}$ ,
biredä $~V$ , $~V_{0}$ - gravitatsion potensiallar küzätü häm nurlandıru noqtalarında

$~z_{G}>0$ küzätü noqtasında potensial zurraq oçraqta (module keçeräk, tiskäre zurlıq)

Zur gravitatsion qırı belän massiv obyektlar öçen (neytron yoldız, qara tişek), sfera öçen:

$z_{G}=\left(1-{\frac {R_{G}}{R}}\right)^{-{\frac {1}{2}}}-1$

biredä

massa $~M$, radius $R>R_{G}={\frac {2GM}{c^{2}}}$

$~R_{G}$ - gravitatsion radius

Sıltama

• «Красное смещение» — статья в Физической энциклопедии
• Космология 2022 елның 31 март көнендә архивланган.
• Парадоксы Большого взрыва
• G.A. Tammann, B. Reindl, Cosmic Expansion and Ho: A Retro- and Pro-Spective Note
• G.A. Tammann, The Ups and Downs of the Hubble Constant(ингл.)
• Космологический калькулятор(ингл.)