Ил Түмэн
Ил Түмэн, Саха Республикасының Дәүләт Җыелышы (сах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ, рус. Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия)[2]) ― Саха (Якутия) Республикасының бер палаталы парламенты, Саха (Якутия) Республикасы дәүләт хакимиятенең вәкиллекле, закон чыгару һәм контроль органы булып тора[3].
| Ил Түмэн | |
| сах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ рус. Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) | |
| Илтамга | |
 | |
| Нигезләнү датасы | 1993 |
|---|---|
| Рәсми исем | Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) |
| Җитәкче | Гоголев, Пётр Васильевич[d][1], Жирков, Александр Николаевич[d] һәм Басыгысов, Виталий Николаевич[d] |
| Дәүләт |
 Россия |
| Административ-территориаль берәмлек | Якутия |
| Юрисдикциягә карый | Якутия |
| Штаб-фатирының урнашуы | Якутск, Россия |
| Урыннар саны | 70 һәм 56 |
| Рәсми веб-сайт | iltumen.ru(рус.) |
 | |
 | |
Ил Түмэн эшчәнлегенең хокукый нигезләре һәм статусы 2002 елның 10 июлендәге 35-3 № 401-II «Дәүләт җыелышы (Ил Түмэн) турында» Саха (Якутия) Республикасы Конституция законында һәм Саха (Якутия) Республикасы Конституциясенең (Төп законының) 5нче бүлегендә билгеләнгән.
Состав
үзгәртүДәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) Саха (Якутия) Республикасының 70 халык депутатыннан тора. 35 депутат бер мандатлы округлар буенча сайлана, калган 35е республика сайлау округы буенча сайлау берләшмәләре, сайлау блоклары тарафыннан тәкъдим ителгән депутатлыкка кандидатлар исемлеге өчен бирелгән тавышлар санына пропорциональ рәвештә сайлана. Халык депутатлары 5 елга сайлана. Халык депутаты итеп 21 яшькә җиткән һәм сайлау хокукына ия булган граждан сайлана ала[4].
Хәзерге вакытта VI чакырылыш Ил Түмэн эшли[5].
Фракцияләр
үзгәртүV чакырылыш (2013 елның 2 октябре— 2018 елның 25 сентябре)
үзгәртү| Фракция | Депутатлар саны | |
|---|---|---|
| Бердәм Россия | 52 | |
| КПРФ | 5 | |
| Гадел Россия | 9 | |
| ЛДПР | 1 | |
| Россия хатын-кызлары өчен | 1 | |
VI чакырылыш (2018 елның 25 сентябре — 2023 ел)
үзгәртү| Фракция | Депутатлар саны | |
|---|---|---|
| Бердәм Россия | 47 | |
| КПРФ | 10 | |
| Гадел Россия | 9 | |
| ЛДПР | 4 | |
Структура
үзгәртү
Ил Түмэн эшчәнлеген рәис һәм аның урынбасарлары җитәкли.
6нчы чакырылыш рәисе Алексей Ильич Еремеев[d].
Рәиснең беренче урынбасары ― Александр Николаевич Жирков[d].
Рәис урынбасарлары:
- Антонина Афанасьевна Григорьева;
- Виктор Николаевич Губарев
Депутатларның эшчәнлеге комитетлар һәм комиссияләр кысаларында башкарыла. VI чакырылыш Ил Түмэнда 14 комитет һәм 1 комиссия эшли[6]:
- дәүләт төзелеше һәм законнар комитеты;
- җирле үзидарә мәсьәләләре буенча комитет;
- бюджет, финанслар, салым һәм бәя сәясәте, милек һәм хосусыйлаштыру мәсьәләләре комитеты;
- икътисад, инвестиция һәм сәнәгать сәясәте;
- эшмәкәрлек, туризм һәм инфраструктураны үстерү комитеты;
- төзелеш һәм торак-коммуналь хуҗалык комитеты;
- сәламәтлек саклау, социаль яклау, хезмәт һәм мәшгульлек комитеты;
- авыл һәм аграр сәясәт комитеты;
- җир мөнәсәбәтләре, табигый ресурслар һәм экология комитеты;
- фән, мәгариф, мәдәният, массакүләм мәгълүмат чаралары һәм иҗтимагый оешмалар эшләре комитеты;
- гаилә, балачак, яшьләр эшләре, физик культура һәм спорт комитеты;
- яшьләр эшләре, физик культура һәм спорт комитеты;
- төньякның аз санлы җирле халыклары мәсьәләләре һәм Арктика эшләре комитеты;
- контроль комитеты;
- мандат һәм регламент комиссиясе.
Даими нигездә эшне Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) Аппараты алып бара.
Вәкаләтләр
үзгәртүСаха (Якутия) Республикасы Конституциясенең 56нчы маддәсе нигезендә Ил Түмэн түбәндәге вәкаләтләргә ия:
- Саха (Якутия) Республикасы Конституциясен, аның үзгәрешләрен һәм өстәмәләрен кабул итү;
- Саха (Якутия) Республикасы карамагындагы предметлар һәм Россия Федерациясе һәм Саха (Якутия) Республикасы уртак карамагындагы предметлар буенча Саха (Якутия) Республикасы вәкаләтләре чикләрендә законнар белән көйләү;
- Саха (Якутия) Республикасы Башлыгы, Саха (Якутия) Республикасы Конституция киңәшмәсе мөрәҗәгатьләрен тыңлау;
- Саха (Якутия) Республикасының эчке, тышкы, икътисади, социаль һәм мәдәни сәясәтнең төп мәсьәләләре буенча карарлар кабул итү;
- Саха (Якутия) Республикасын социаль-икътисади үстерүнең дәүләт программаларын раслау;
- Саха (Якутия) Республикасы дәүләт бюджетын һәм аның үтәлеше турында хисапны раслау;
- Саха (Якутия) Республикасы милке белән идарә итү һәм идарә итү тәртибен билгеләү;
- Саха (Якутия) Республикасы законнарының үтәлешен контрольдә тотуны гамәлгә ашыру;
- федераль закон белән Саха (Якутия) Республикасы карамагына кертелгән салымнар һәм җыемнарны билгеләү;
- Саха (Якутия) Республикасы Башлыгына ышанычсызлык белдерү;
- Саха (Якутия) Республикасы дәүләт хакимияте башкарма органнары системасын билгеләү;
- Саха (Якутия) Республикасы Башлыгына Саха (Якутия) Республикасы Хөкүмәте Рәисе, аның урынбасарлары һәм Саха (Якутия) Республикасы аерым министрлары вазыйфасына билгеләүгә ризалык бирү;
- Саха (Якутия) Республикасы Конституция суды судьялары, Саха (Якутия) Республикасында Кеше хокуклары буенча вәкаләтле вәкил вазифасына билгеләү;
- Саха Республикасы (Якутия) Хөкүмәтенең хисабын тыңлау;
- Саха (Якутия) Республикасы Хөкүмәтенә ышанычсызлык белдерү;
- Саха (Якутия) Республикасының административ-территориаль төзелешен билгеләү һәм үзгәртү;
- Саха (Якутия) Республикасы Башлыгын һәм Саха (Якутия) Республикасы халык депутатларын сайлау тәртибен билгеләү, Саха (Якутия) Республикасы Башлыгын һәм Саха (Якутия) Республикасы халык депутатларын сайлау датасын билгеләү;
- Россия Федерациясе Президентының тәкъдиме буенча Россия Федерациясе гражданына Саха (Якутия) Республикасы Башлыгы вәкаләтләрен бирү;
- республика референдумын билгеләү һәм аны үткәрү тәртибен билгеләү;
- Россия Федерациясе Федераль Җыенында закон чыгару инициативасы хокукын гамәлгә ашыру;
- җәмәгать судьяларын сайлау;
- Саха (Якутия) Республикасы килешүләрен төзүне һәм өзүне раслау;
- Саха (Якутия) Республикасы чикләрен үзгәртү турында килешүне раслау;
- Саха (Якутия) Республикасы законнарының гамәлдә булуын туктату;
- Саха (Якутия) Республикасы Башлыгына Саха (Якутия) Республикасы Башлыгының һәм Саха (Якутия) Республикасы башкарма хакимиятенең башка органнарының хокукый актларын үзгәртү яки гамәлдән чыгару турында тәкъдим белән мөрәҗәгать итү;
- Саха (Якутия) Республикасының дәүләт бүләкләрен һәм мактаулы исемнәрен булдыру;
- Саха (Якутия) Республикасы законнарын аңлату;
- муниципаль берәмлекләрнең барлыкка килү, берләшү, үзгәртеп кору яки бетерү тәртибен билгеләү һәм үзгәртү, аларның чикләрен билгеләү һәм үзгәртү;
- законнарда Саха (Якутия) Республикасы парламенты карамагына кертелгән башка мәсьәләләр[7].
Ил Түмэн каршындагы киңәшмә органнары
үзгәртү- Саха (Якутия) Республикасы Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) Рәисе каршындагы Иҗтимагый-консультатив совет
- Саха (Якутия) Республикасы Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) каршындагы Саха (Якутия) Республикасы төньягының аз санлы җирле халыклары вәкилләре депутатлары ассамблеясе
- Саха (Якутия) Республикасы Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) каршындагы муниципаль берәмлекләрнең вәкиллекле органнары советы
- Саха (Якутия) Республикасы Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) каршындагы Яшь депутатлар советы
Саха (Якутия) Республикасы Дәүләт Җыелышы (Ил Түмэн) каршындагы Яшьләр парламенты
үзгәртүЯшьләр парламенты Саха Республикасы (Якутия) Дәүләт Җыелышының закон чыгару эшчәнлегенә ярдәм итүче даими эшләүче киңәшмә һәм консультатив иҗтимагый органы булып тора[8].
Яшьләр парламенты Дәүләт Җыенының закон чыгару эшчәнлегенә ярдәм итү органы буларак 2008 елда төзелгән. Моңа кадәр яшьләр парламенты үз эшчәнлеген М. Е. Николаев[d] башлангычы белән 1999 елдан башлап Саха Республикасы Президенты каршындагы Иҗтимагый совет буларак алып барган[9].
Этник состав
үзгәртүЧыганак[10]
| Милләтләр | I чакырылыш | II чакырылыш | III чакырылыш | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| сан | % | сан | % | сан | % | |
| Сахалар | 31 | 60,7 | 49 | 73,2 | 38 | 55,0 |
| Руслар | 14 | 27,4 | 13 | 19,4 | 27 | 39,2 |
| Эвеннар | 1 | 1,9 | 2 | 3,0 | 2 | 2,8 |
| Эвенклар | 1 | 1,9 | - | - | 1 | 1,4 |
| Украиннар | 3 | 5,8 | 3 | 4,5 | 1 | 1,4 |
| Немецлар | 1 | 1,9 | - | - | - | - |
| Барлыгы | 51 | - | 67 | - | 69 | - |
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ https://iltumen.ru/deputies/13
- ↑ Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия). әлеге чыганактан 2013-03-11 архивланды. 2013-03-09 тикшерелгән.
- ↑ Статья 54.1 Конституции Республики Саха (Якутия)(үле сылтама)
- ↑ Статья 58.2 Конституции Республики Саха (Якутия). әлеге чыганактан 2007-11-18 архивланды. 2023-11-14 тикшерелгән.
- ↑ Депутатский корпус Государственного Собрания (Ил Тумэн) VI созыва (8 февраля 2019, 10:43). әлеге чыганактан 2019-03-06 архивланды. 2019-03-04 тикшерелгән.
- ↑ Комитеты и комиссии Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия). | Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия). iltumen.ru. әлеге чыганактан 2019-03-06 архивланды. 2019-03-04 тикшерелгән.
- ↑ Статья 56 Конституции Республики Саха (Якутия). әлеге чыганактан 2007-11-18 архивланды. 2023-11-14 тикшерелгән.
- ↑ "Ил Тумэн", N 51, 28.12.2018 (постановление, Приложение (начало)), "Якутские ведомости", N 50, 28.12.2018, Официальный интернет-портал правовой информации http://www.pravo.gov.ru, 29.12.2018
- ↑ Архипова, Мария (2022-11-11). Антон Васильев: «Михаил Николаев заложил фундамент молодёжного законотворчества в Якутии». “В 1999 году первым президентом Якутии Михаилом Николаевым был сделан первый шаг в развитии законотворческой деятельности среди молодёжи. Так, был подписан указ о создании Молодежного парламента как общественного совета при президенте Якутии”
- ↑ Этнический состав политических элит полиэтнических регионов России – тема научной статьи по социологии читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной би....