Григорий Шайн
Григорий Абрамович Шайн (1892 елның 7 [19] апреле, Одесса, Россия империясе — 1956 елның 4 августы, Мәскәү, РСФСР, ССРБ) — совет астрономы, педагог, ССРБ ФА академигы (1939). Беренче дәрәҗә Сталин премиясе лауреаты (1950).
| Григорий Шайн | |
|---|---|
| Туган | 7 (19) апрель 1892 Одесса, Россия империясе[1] |
| Үлгән | 4 август 1956 Мәскәү, РСФСР, СССР[1] |
| Күмү урыны | Голубой Залив[d] |
| Ватандашлыгы | .svg){kind=small} СССРРоссия империясе |
| Әлма-матер | Пермь дәүләт университеты һәм Тарту университеты[d] |
| Һөнәре | астрофизик, йолдызбелгеч, университет профессоры |
| Эш бирүче | Пермь дәүләт университеты, Томск дәүләт университеты[d], Пулково обсерваториясе[d], Симеиз күзәтүханәсе[d] һәм Кырым астрофизика обсерваториясе[d] |
| Җефет | Шайн, Пелагея Фёдоровна[d] |
| Гыйльми исем: | ССҖБ ФА академигы[d] һәм академик АН СССР[d] |
Тормыш юлы
үзгәртү1892 елның 7 (19 апрелендә) Одессада столяр гаиләсендә туа[2]. 18 яшендә «Рус астрономия җәмгыяте хәбәрләре»ндә «Персеид радиантын билгеләү» дигән беренче фәнни эшен бастыра. Юрьев университетында укый, Пермь дәүләт университетында белем ала һәм 1920 елга кадәр штаттагы укытучы була. 1919 елның июленнән Пермь университеты штаты Томскта эвакуациядә була, Григорий Шайн Томск университетында эшли. 1921—1925 елларда — Пулков обсерваториясендә, 1925—1945 елларда — аның Симеиз бүлегендә эшли, анда аның җитәкчелегендә метрлы көзге белән телескоп-рефлектор урнаштырыла.
1944 елдан башлап Кырым астрофизик обсерваториясе оешмасы белән җитәкчелек итә һәм 1945 елдан алып 1952 елга кадәр аның директоры, аннары бу обсерваториядә физика бүлеге мөдире булып эшли.
Григорий Шайн үзенең укытучысы, профессор, астроном Константин Покровскийдан Кояш физикасына кызыксынуны сеңдерә. Шайн катнашында утызынчы еллар башында ССРБда Кояшның дәүләт хезмәте оештырыла. 1936 елның июнендә Себердә кояш тотылуын күзәтү экспедициясендә катнашкан Шайн кояш таҗының бик яхшы спектрограммаларын ала. Әлеге яңа мәгълүматлар ярдәмендә галим беренче тапкыр кояш таҗының кинематик югары температурасы турында мөһим нәтиҗә ясый[3].
1956 елның 4 августында Мәскәүдә вафат була, Лимена бистәсендә (Кырым) җирләнә[4].
Гаилә
үзгәртүХатыны — Пелагея Фёдоровна Шайн, кызлыкка алган кызы — Вера Фёдоровна Клочихина, хатыны туганы, соңрак астрофизик Виктор Амбарцумянның хатыны була.
Фәнни эшчәнлек
үзгәртү| Ачылган астероидлар: 3 | |
|---|---|
| (1057) Ванда | 16 август 1925 |
| (1058) Грабба | 22 июнь 1925 |
| (1709) Украина | 16 август 1925 |
Төп хезмәтләре астрофизикага, аерым алганда — йолдыз спектроскопиясенә һәм газ томаннары физикасына багышланган. Владимир Альбицкий белән берлектә 800гә якын йолдызның тизлеген билгели һәм бу өлкәдә иң яхшыларның берсе саналган каталог төзи. Отто Струве белән бергә 1929 елда йолдызларның күчәр әйләнеше тизлеген билгеләү ысулын тәкъдим итә[5], иртә спектраль класс йолдызларының Кояшка караганда уннарча тапкыр тизрәк әйләнүен күрсәтә, бу фактның йолдыз эволюциясе теориясе өчен әһәмиятен күрсәтә. N һәм R спектраль класс йолдызларындагы углерод изотопларының эчтәлеген тикшерә һәм ул тикшергән йолдызларда 13С эчтәлеге төрле һәм 12С эчтәлегеннән нибарын 2-3 тапкыр түбәнрәк, ә Җирдә ул якынча 100 тапкыр түбәнрәк, дип тапкан.
150гә якын яңа томанлыкны ача, аерым томанлык классын ача, аның материясенең шактый өлеше перифериягә юнәлгән һәм җепселле структураның бик сузылган томанлыклары классы бар, алар Киек Каз Юлының магнит кыры контроле астында барган киңәю нәтиҗәсе буларак интерпретацияләнә. Шайн тикшеренүләре йолдызларның һәм томанлыкның бердәм процесста барлыкка килүен күрсәтә, өстәвенә, астрономик кыска вакыт эчендә (миллионнарча елга якын) таркалырга тиешле томан системалары барлыгын күрсәтә. 1952 елда Вера Газе белән бергә дөнья күләмендә танылган «Диффузлы газ туманнары атласы»н бастыра. Куш йолдызлар, кече планеталар, кояш таҗын һәм башка объектларны өйрәнә. Яңа с/1925 F1 (Шайн — Комаса Сол) озак вакытлы кометасын һәм берничә дистә спектакль-куш йолдызларны ача, 16P/Брукс 2 кометасын яңадан ача.
Бүләкләр
үзгәртү
- Лондон король астрономия җәмгыяте әгъзасы;
- Копенгаген университетының мактаулы докторы;
- Америка фәннәр һәм сәнгать академиясенең мактаулы әгъзасы;
- Беренче дәрәҗә Сталин премиясе (1950) — йолдызлы атмосфераларны спектраль тикшеренүләре өчен, бу аларда углеродның авыр изотопының аномаль эчтәлеген ачу белән тәмамланган, әлеге тикшеренүләр «Кырым астрофизик обсерваториясе хәбәрләре» һәм «ССРБ Фәннәр академиясе докладлары» (1948—1949) журналларында бастырылган мәкаләләр сериясендә бәян ителгән;
- ике Ленин ордены (шул исәптән 1945 елның 10 июне).
Хәтер
үзгәртү- 1935 елның 5 сентябрендә Симеиз обсерваториясендә Пелагея Шайн ачкан кече планета (1648 Shajna) Шайн исеме белән атала.
- Аның хөрмәтенә Шайн ай кратеры атала.
- Кырым астрофизик обсерваториясендә 1961 елда урнаштырылган 2,6 нчы телескоп-рефлектор аның исемен йөртә (ЗТШ — «Шайн көзге телескопы»). Ул астрономнар эшен җиңеләйтә торган электрон автоматик җайланмалар белән җиһазландырылган. Әлеге телескоп ярдәмендә «Марс-1» һәм «Ай-4» автомат станцияләре фотога төшерелә[6].
Фәнни хезмәтләр
үзгәртү- On the rotation of stars (совм. с О. Struve), «Monthly notices of the Royal Astronomical society», 1929, v. 89, № 3.
- The radial velocities of 343 stars. (совм. с V. Albitzky), там же, 1932, v. 92, № 8.
- Изотопы углерода в спектрах звезд класса N, «Докл. АН СССР. Новая серия», 1942, т. 35, № 4, с. 99-102.
- Атлас диффузных газовых туманностей, М., 1952 (совм. с В. Ф. Газе).
- Каталог эмиссионных туманностей, «Изв. Крымской астрофизической обсерватории», 1955, т. 15.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Шайн Григорий Абрамович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Шайн Григорий Абрамович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Баньковский Л. В. Опасные ситуации природного характера: Учебно-методическое пособие: Часть I. — 2-е издание. — Соликамск: РИО ГОУ ВПО «СГПИ», 2008. — С. 64.
- ↑ Могила Г. А. Шайна в поселке Голубой Залив в Крыму
- ↑ Brozović D., Ladan T. Grigorij Abramovič Šajn // Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 с. — ISBN 978-953-6036-31-8
- ↑ Календарь-справочник Пермской области — 1966. — Пермь: Кн. изд-во, 1965. — С. 14.
Әдәбият
үзгәртү- Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
- Пикельнер С. Б. Г. А. Шайн (1892—1956) // Историко-астрономические исследования, в. 3, М., 1957. С. 551—607.
- Шайн Григорий Абрамович // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Сылтамалар
үзгәртү- РФА рәсми сайтында Григорий Абрамович Шайн профиле.
- Григорий Абрамович Шайн // Астрономия и законы космоса.