Валаам

Валаам (карел. Valamoi, фин. Valamo — биек тау, тау җире) — Ладога күленең төньяк өлешендә утрау, Валаам архипелагының иң зуры. Утрауда Сортаваль авыл җирлегенә кергән Валаам бистәсе һәм рус архитектурасы һәйкәле — Валаам ставропигиаль ирләр монастыре урнашкан.

Валаам
Дәүләт	Россия
Административ-территориаль берәмлек	Сортавала районы
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Ладога күле
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Ладога күле
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	582 метр
Мәйдан	298 км²
Валаам Викиҗыентыкта

Утраудагы кыялар

Моннан тыш, Валаам — ул популяр туристик юнәлеш.

Географиясе

Утрауга Валаам архипелагының 2/3 мәйданы туры килә. Утрауның озынлыгы 9,6 км, киңлеге 7,8 км, якындагы ярга кадәр 22 км ара.

Утрау Ладога күлендә урнашкан. Коневец утравына кадәр 60 км, Сортавала утравына якынча 42 км, Санкт-Петербургка кадәр — 220 км, су буйлап 40 км (Нева елгасы буенча, шәһәрнең тышкы чигенә кадәр), автомобиль юлы буенча 316 км.

Яз март ахырында килә. Кар белән карның уртача температурасы-17° С, кыш декабрь башында башлана. Февраль урталарында якындагы Сортавал шәһәре (42 км) белән автомобиль элемтәсе җайга салына. Февральнең уртача температурасы -8° С.

Тектоник яктан нык бүлгәләнгән. Диңгез биеклегеннән биеклекләр 5,1 дән 58,2 м га кадәр интервалда.

Утрауның нигезләмәсе белән аның табигый үзенчәлекләре билгеләнә. Утрау территориясе тау зонасының уртача биеклектәге зонасына карый. Утрау территориясендә 480 төрдән артык үсемлек исәпләнә, күбесе монахлар белән үстерелгән. Утрау, нигездә, ылыслы урманнар белән капланган (65% тирәсе — нарат).

Тарихы

Валаам исеме, бәлки, фин-угорның «валамо» сүзеннән — Биек (Тау) җиреннән барадыр.

Швед корольлеге составында утрау Выборг лены составында булган.

1710 елда рус армиясенең хәрби кампаниясе вакытында Төньяк сугыш вакытында яулап алына. Россия гаскәрләре Выборг лены территориясен алалар. 1719 елда бу җирләрдә Петр I указы белән Санкт-Петербург губернасының Выборгя провинциясе оештырыла. 1721 елда Төньяк сугыш тәмамлангач, Ништадт тыныч шартнамәсе шартлары нигезендә, Швеция Ингермания, Кексгольм лены һәм Карелиянең бер өлешендә Выборг лены дистрикты белән кушылуны таный. 1744 елда Выборг губернасы төзелә. 1783 елдан 1797 елга кадәр Выборг наместниклыгы. 1802 елда Выборг наместниклыгы Финляндия губернасы итеп үзгәртелә. 1811 елда Финляндия губернасы Бөек Финляндия кенәзлеге составына керә һәм элеккеге исеме — Выборг губернасы була.

1917 елда Валаам Россия империясе таркалганнан һәм Бөек Финляндия кенәзлеге бәйсезлеге игълан ителгәннән соң Финляндия составында була.

1939-1940 еллардагы кышкы сугыштан соң, Мәскәү шартнамәсе шартлары буенча, Выборг губернасының зур өлеше СССР, шул исәптән утрау да тапшырыла. Ладога күле тулысынча СССР территориясендә булып чыга.

Яңа территорияләр СССР төбәкләре арасында бүленгән. Утрау Карелия автономияле ССРына кертелә, аны Карел-Фин ССР итеп үзгәртәләр.

Совет-фин сугышы елларында (1941-1944) архипелаг 1944 елда Мәскәү перемиясе төзелгәнче фин армиясе частьләре белән мәшгуль була.

1979 елда утрауларда Валаам музей-тыюлыгы барлыкка килә. 1984 елдан Валаам урман хуҗалыгы оештырыла.

1992 елда Валаам музей-тыюлыгы бетерелә, ә аның фонд коллекцияләре нигезендә ликвидация комиссиясе тарафыннан ике музей оештырыла: Валаам утрауларында «Валаам фәнни-тикшеренү чиркәү-археология һәм табигый музей-тыюлыгы» һәм Сортавала шәһәрендә Төньяк буе төбәк музее. Валаам фәнни-тикшеренү чиркәү-археология һәм табигый музей-тыюлыгын гамәлгә куючылар - Карелия Республикасы Мәдәният министрлыгы һәм Рус Православие Чиркәве (Мәскәү патриархаты). 1993 елда утрауларга Карелия Республикасының уникаль табигый-ландшафт территориясе статусы бирелә. Статусы законнарда аналоглар юк иде, шуңа күрә табигатьне саклау эшчәнлеген көчәйтү өчен, 1999 елда Карелия Республикасы Хөкүмәте карары белән «Валаамский архипелаг» табигать паркы төзелә.

Чыганаклар

• Резников Л. Я. Валаам раскрывает тайны: Историко-краеведческий очерк. — Петрозаводск: Карелия, 1975. — 168, [16] с.
• Резников Л. Я. Валаам — жемчужина Ладоги / Фото В. Б. Дорожинского; Текст Л. Я. Резникова. — Петрозаводск: Карелия, 1977. — 16 с.
• Валаам — феномен природы / А. А. Кучко, И. П. Лазарева, Р. М. Морозова, Н. А. Белоусова, Ю. П. Курхинен; Институт леса КарФ АН СССР. — Петрозаводск: Карелия, 1988. — 112, [8] с. — (Природа и человек). — 30 000 экз. — ISBN 5-7545-0085-8.
• Левиаш Т. Л. Государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник Валаам: Путеводитель. — Петрозаводск: Карелия, 1989. — 104 с.
• Экосистемы Валаама и их охрана / А. А. Кучко, Н. А. Белоусова, А. В. Кравченко и др. — Петрозаводск, 1989
• Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. Т. 1: А — Й. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2007. С. 190—400 с.: ил., карт. ISBN 978-5-8430-0123-0 (т. 1)