Бретоннар
Бретоннар (фр. bretons) — Франциянең Бретань төбәге халкы. Халык саны 2,2 млн кеше (2014). Бер өлеше Парижда (якынча 1 миллион) һәм Луара-Атлантика өлкәсендә тора.
| Бретоннар | |
 | |
| Туган тел | бретон теле һәм француз теле |
|---|---|
| Дәүләт |
.svg){kind=small} Франция.svg){kind=small} Канада Америка Кушма Штатлары |
| Халык саны | 7 000 000 ± 1 000 000 |
 Бретоннар Викиҗыентыкта | |
Тарихи Бретаньнең биләмәләре 4,7 миллион кеше тәшкил итә (2018 елгы җанисәп). Канадада (17,5 мең кеше-2021), АКШта (0,3 мең кеше-2000) һ. б. да яшиләр[1]
Этноним
үзгәртүФранцузча "Bretons»; валлийча «Llydawyr»; инглизчә «Bretons»; итальянча «Bretoni»; Һолландча «Bretonnen»; португальча «Bretões»; литва телендә «Bretonai»; украинча «бретонцы»; немец телендә «Bretonen»; датча "Bretoner".[2]
Бретоннар кельт кешеләре. Алар Британиянең күпчелек өлешендә англосаксоннарны континентка куганчы яшәгән кельт кабиләләренең нәселләре.[3]
Алар Атлантик-Балтыйк зур европеоид раса төркеменә карый.
Тышкы кыяфәтләре
үзгәртүТышкы яктан бретонлылар Британия утрауларында яшәүче кельт чыгышлы кешеләр белән охшашлыкка ия. Бретоннар кыяфәтендә өч нигез компонентны аерып карарга мөмкин: Альп, Төньяк, Урта диңгез.
Бретоннарның тасвирламасы :
- Уртача буй (ХХ гасыр башы) - яр буе кантоннарында 164-165 см, өлкә эчендә 162 см.
- Баш сөяге күрсәткече -80-81 (эчке районнарда - >81)
- Чәч төсе ачык көрән, сары төсмерләр өстенлек итә.
- Күз пигментациясе: 14% караңгы төсмерләр; 25% ачык төсмерләр; 61% катнаш төсмерләр.
Уртача алганда, бретоннар кыска буйлы, ачык көрән күзле һәм сары төстәге чәчле.[4]
Тел
үзгәртү1880 елдан алып 20 гасыр уртасына кадәр Француз мәктәпләрендә бретон телендә сөйләшү тыелган иде.
Әмма бу хәл 1951 елда тыелган телләр турындагы Джейсон Законы кабул ителгәч үзгәрә. Бу закон Француз мәктәпләрендә читтән торып Бретон телен һәм мәдәниятен өйрәнергә мөмкинлек бирә. Бретон теленең хәзерге стандарт язуы 1908 елда төзелеп, 1941 елда реформалаштырылган. Ләкин Бретон теле хәзер юкка чыгу куркынычы астында тора, чөнки ул Франция хөкүмәте тарафыннан рәсми яки региональ тел буларак танылмый. Бүгенге көндә Бретон телендә нигездә Көнбатыш Бретонда сөйләшәләр. Көнчыгыш Бретон-галлода французча, аз гына бретонча сөйләшәләр.
1990 еллардан башлап бретонлылар Франциядән сәяси аерылуга түгел, ә үзләренең уникаль мәдәниятен һәм телен саклауга игътибар итәләр. Бүген Бретон телендә берничә газета һәм журнал чыга. Шулай ук Бретон телендә тапшырулар алып баручы Бретон радио һәм телевидение станцияләре бар.[5]
Дин
үзгәртүТарих
үзгәртүIV гасырда Бретань ярымутравына Британиядән англосакслар тарафыннан кысрыкланган кельт кабиләләре күчеп килгән. Кельтлар яңа җәмгыятькә үз телләрен һәм диннәрен - друидизмны биргәннәр. Британиялеләр үзләре белән христиан динен алып килгәннәр.
Римны яулап алу (б.э. 1 гасыр уртасы), франкларның бретоннарны яулап алу омтылышлары, шулай ук норманннарның походлары (IXX гасырлар) бретоннарның этногенезына зур йогынты ясамаган. 1532 елгы килешү белән Бретань Франциягә кушыла, аның автономиясе бетә. Милли аңның күтәрелүе, Милли үзенчәлек һәм сепаратизм идеяләренең таралуы унтугызынчы гасыр уртасына, бигрәк тә 1 нче бөтендөнья сугышыннан соңгы чорга карый. Соңгы елларда милли оешмаларның эшчәнлегендә беренче планга мәдәни аспект, шул исәптән Бретон телен өйрәнү чыга.[7]
Һөнәрләре
үзгәртүИкътисадның традицион тармаклары - диңгез балыкчылыгы һәм терлекчелек . Хәзер Бритониның актив халкының 1/3 өлеше авыл хуҗалыгында мәшгуль, аның тармакларында терлекчелек өстенлек итә (токымлы сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык).
Кошчылык үсеш алган. Нант төбәге яшелчәчелек төбәге булып тора, монда шулай ук кызыл һәм ак шәрабларның кайбер төрләре җитештерелә. Авыл хуҗалыгының төп берәмлеге булып кечкенә җир участогы (фермер хуҗалыгы) булган гаилә тора. Балыкчылык һәм устрица хуҗалыгы үсеш алган.
Тармаклар арасында азык-төлек сәнәгате өстенлек итә, шул исәптән Бретон сөт сәнәгате яхшы үсеш алган. Туризм индустриясе зур әһәмияткә ия.
Һөнәрләр арасында бретонлылар җитен тукуны, таш һәм агачтан уеп ясауны, челтәр тукуны, глазурь керамика ясауны үзләштергәннәр.[8]
Тормыш рәвеше
үзгәртүТорак пунктлар һәм традицион яшәү урыннары.
Традицион Бретон тораклары кечкенә, таралып урнашкан. Алар берничә фермер йортыннан тора. Аларның яшәү урыны кельт халыкларына хас: таштан төзелгән, биек һәм өскә чыгып торган түбәле йорт.
Төзелеш материалы булып гранит тора. Бриттонның күп кенә шәһәрләрендә Фахверк биналары сакланган, бу Урта гасырларда шәһәр төзелешенең иң киң таралган төре.Традицион йортлар озын һәм тәбәнәк, биек салам түбәле һәм биек морҗалы. Гадәттә, өйдә бер уртак бүлмә һәм прихожая, яки гади кухня һәм прихожая белән бүленгән алгы бүлмә бар. Өй җиһазлары: гардероб формасындагы биек ябык караватлар, сандыклар һәм шкафлар. Хәзерге Бретон йортлары гадәттә ике катлы.[9]
Традицион кием.
Көньяк Бретандагы ир-ат костюмы башка төбәкләрдәге киемнәрдән аерылып тора. Монда алар җитеннән яки махсус кисеп ясалган каты тукымадан тегелгән бөгелмәле курткалар кигәннәр. Мондый курткаларны 1930 еллар уртасына кадәр Бретанның көньяк-көнбатышында кигәннәр. Ир-атлар төрле озынлыктагы тар курткалар, 2-4 өлештән торган төрле фасонлы жилетлар, күлмәкләр, тезләренә кадәр билбаулы киң комплектлы чалбарлар, аркага ирекле төшеп торучы яки баш киеме астына беркетелгән бәрхет тасмалар белән бизәлгән киң эшләпә кигәннәр.
Хатын-кыз костюмнары безнең көннәргә кадәр сакланган чепсиларны (хатын-кызлар 18-19 гасырларда өйдә кигән тюрбанга охшаш тюрбан) һәм бәйләнгән эшләпәләрне үз эченә ала. Анда жилетлар һәм күкрәкчәләр, киң итәкләр, бәйләнгән алъяпкычлар, яулыклар һәм каешлы якалар булган. Күп кенә авылларда өлкәннәр дә, балалар да традицион агач аяк киеме кияләр.[10]
Традицион ризыклар.
Традицион ризыкларның нигезен бәрәңге, коймак, печенье һәм боткалар (карабодай, солы), дуңгыз мае белән щи, балык, устрица һәм башка диңгез продуктлары тәшкил итә. Иң популяр тәмле ризык булып карабодай оныннан әзерләнгән кик-а-фарс (тутырылган ит) ризыгы тора.
Традицион эчемлек - җирле алма сидры (якынча 4,5 градус).[11]
Халык авыз иҗаты
Бретон фольклорының борынгы тамырлары бар һәм ул бу урынның бай тарихына барып тоташа. Бретонлылар гасырлар дәвамында үз мифларын, легендаларын, тарихларын буыннар хәтерендә саклаганнар һәм телдән телгә тапшырганнар. Бу сөйләм әдәбияты аларның ышануларын, гореф-гадәтләрен, дөньяга карашын чагылдыра. Бретон фольклоры табигать серләрен, тылсымлы затлар белән очрашуларны, каһарманнарның маҗараларын сөйләүче әкиятләргә һәм риваятьләргә бай. Аларның кайберләре сихри һәм мистик характерда, серле һәм искиткеч атмосфера тудыра.[12]
Фольклор бәйрәмнәре төрле. Алар арасында Корнуайлдагы музыкаль фестивальләр, борынгы Фес-ноз уңыш бәйрәме һәм җәмгыятьнең төп фестивале - Рәхмәт көне. Халык биюләре (гавот, там крейц, бал, пашпи һ.б.) нигездә коллектив халык җырларына хас. Традицион музыка кораллары гобой, бретон волынкасы, свирель, аккордеон.[13]
Иң борынгы коралларның берсе - башка кельт халыкларында да билгеле арфа. Арфа бардлар инструменты булган, Урта гасырларда Бретон арфистлары француз патшалары сарайларында чыгыш ясага. Алар чит илдә дә чыгыш ясый алганнар инглиз короле Ричард Арслан Йөрәк үзенең коронациясенә 1189 елда Бретаньнан арфистларны чакырган. Урта гасырның ахырында арфа бретонлыларда кулланыштан чыккан, әмма XX гасыр башында ирландлылар йогынтысында арфада уйнау традициясе яңадан торгызылган.
Башка музыкаль инструментлар булып биню-кәҗә волынкасы (брет. biniou, biniou-kozh) һәм волынкалар бурдон уйнаганда бомбардлар көй уйнаган жалейка-бомбардир тора. Мондый техника «кан-а-дискан» дип атала (фр. kan ha diskan).
Җырлар арасында бер тавышлы тарихи балладалар һәм бию көйләре билгеле.
|
Бретань илнең көнбатыш өлешендә урнашкан, бретоннар, француз теленнән тыш, бретон телен дә белә. Татарстандагы кебек үк, халыкның яртысы гына үз телендә (бретонча) сөйләшә. Тарихи яктан да Бретань белән Татарстанның язмышы уртак: 1532 елда Франция Бретань патшалыгын үзенә куша.
900 елдан бирле бретон телендә бары тик Бретань төбәгенең көнбатыш өлешендә генә сөйләшкәннәр. Карурманнар белән тулы бу өлеш әле Карл империясенә кермәгән. 1532 елда Бретань бәйсезлеген югалта. Француз инкыйлабына кадәр бретоннар туган телләрен саклаганнар, хәтта үз парламентлары да булган. Ләкин Француз инкыйлабы нәтиҗәсендә оешкан Өченче Француз җөмһүрияте илдә региональ телләрне куллануны тыя. 1958 елда кабул ителгән Конституциядә Франция - бүленмәс җир һәм француз теле - аның уникаль теле, дип беркетелә. Мәктәптә бретон телендә сөйләшүчеләргә җәза бирәләр иде. Минем әтием - дә шулар арасында. Ул бретонча яхшы сөйләшә иде һәм миңа да аны өйрәтеп калдырды. Бретонча сөйләшүчеләрне парижлылар һәм хәтта Бретаньда яшәүчеләр мыскыллаган: аларны «игенчеләр» дип көлгәннәр һәм бретон телен «авыл диалекты» дип атаганнар. XX гасырның 70 нче елларда президент Валери д 'Эстен төбәк телләре программасын кабул итте һәм, Бретаньда, Татарстанда кебек үк, ике рәсми тел игълан ителде. Әмма бу артык зур нәтиҗә бирмәде. Бары тик 1980 елларда гына француз хөкүмәте Европа төбәк телләренең хартиясен имзаларга ризалашты. Бретон теле теләк буенча гына, факультатив буларак, укытыла. Бүгенге көндә бретон телендә 500 мең кеше сөйләшә.Бернард Монот
|
|
10 атаклы бретонлы
үзгәртү- Ален II (Бретани герцогы) - Бретон герцогы.[15]
- Изге Иво яки британец Иво - Изге Рим-католик чиркәве әһеле.[16]
- Бертран дю Хеклен - иң танылган Бретон гаскәре башлыгы.[17]
- Жиль де Ре - Француз бароны, Франция маршалы һәм алхимик, йөзьеллык сугышта катнашучы, Жанна Даркның көрәштәше.[18]
- Артур де Ришмон - Британ герцогы, күренекле француз дәүләт эшлеклесе һәм йөзьеллык сугышның юлбашчысы.[19]
- Анна Бретонская - Бретон белән идарә итүче герцогиня.[20]
- Ив-Жозеф Тремарек Кергелен - француз диңгез сәяхәтчесе.[21]
- Жорж Кадудаль - Француз хәрби башлыгы.[22]
- Роберт Сюркуф - Наполеон сугышлары чорындагы Француз арматоры һәм корсары.[23]
- Франсуа Рене де Шатобриан - француз язучысы, сәясәтче һәм дипломат.[24]
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Бретонцы https://bigenc.ru/c/bretontsy-37b481?ysclid=lrm0h19onp735329374
- ↑ Бретонцы - Brezhoned https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/bretoncy_brezhoned/2-1-0-8
- ↑ Бретонцы - малые народы мира https://dzen.ru/a/XzTuy0JAAkQ_TdPo
- ↑ Бретондықтар https://interesnoe.me/view/content/upd/12554280 2024 елның 17 март көнендә архивланган.
- ↑ Бретани бретоннары, Франция https://ru.fusedlearning.com/bretons-brittany
- ↑ Бретондықтар https://megabook.ru/article/%D0%91%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BD%D1%86%D1%8B
- ↑ Любарт М. Бретондықтар http://www.etnosy.ru/node/117
- ↑ Халықтар мен Мәдениеттер / Бретондықтар https://travel-journal.ru/ethno/28/487/
- ↑ Бретондар (халық) https://www.istmira.com/novosti-istorii/14968-bretoncy-narod.html
- ↑ Ұлттық киімдер > Еуропа халықтары > Бретондар https://costumer.narod.ru/text/europa/breton-costume.htm
- ↑ Бретань асханасы https://frenchtrip.ru/regions/bretagne/kuhnya-bretani/?ysclid=lttxwinfjy52731967
- ↑ Бретон фольклоры https://lib-x.net/authors/breton-folklore/
- ↑ Әлем халықтары / Бретондықтар http://www.etnolog.ru/people.php?id=BRET
- ↑ Новости - Официальный сайт Татарской общины Самарской области : Самара : Туган Тел : Tatarlar Samara : Татарлар Самара
- ↑ АЛЭН Бретонның бірінші гнерцогы https://5respublika.com/istoriya/alain-barbetorte.html
- ↑ Әулие Иво. Кішіпейіл әулие, қарапайым халықтың қамқоршысы https://dzen.ru/a/XqqxDbkuG1KolnJ_
- ↑ Дюгеклен: Францияның ең таңдаулы серісіі, бұрын партизан https://diletant.media/articles/45276816/?ysclid=ltueo8ww6j176046722
- ↑ "Көк сақал" Жиль де Ре: зұлым ба, әлде құрбан ба? https://diletant.media/articles/44421908/?ysclid=ltuf5ruyer762894349
- ↑ Артур III де Ришмон https://facecollection.ru/people/artur-iii-de-rishmon
- ↑ Сұлулықтың жүрегі https://diletant.media/articles/30595022/?ysclid=ltufackict394244499
- ↑ Кергелен Ив Жозеф http://i.geo-site.ru/node/146?ysclid=ltufjoxz6m608773915
- ↑ Жорж Кадудаль Наполеонның жеке жауы https://diletant.media/articles/43814807/?ysclid=ltug2s1qqy314063669
- ↑ Робер Сюркуфтың таңғажайып өмірі - қарақшы және масон https://dzen.ru/a/XjcRRpxXwgLzIs9y
- ↑ Француз әдебиетіндегі «Романтизмнің атасы». https://pechorin.net/articles/view/otiets-romantizma-vo-frantsuzskoi-litieraturie-dien-rozhdieniia-fransua-rienie-die-shatobrian?ysclid=ltugaz1wuw958864688