Wikipedia

Алтын хатын

Алтын хатын (коми Зарни ань; коми-перм. Зарни инь; хант. Сорни най; манси телендә Калтась-эква) — риваять пот, Төньяк-Көнчыгыш Европа һәм Төньяк-Көнбатыш Себер халкының табыну объекты.

Cигизмунд Герберштейнның Московия картасында (1549) Slata baba
Энтони Дженкинсонның «Руссия, Московия һәм Тартария» картасында (1562) Zlata baba.
Zlata baba. Андре Тевеның “Бөтендөнья космография”сеннән (1575) гравюра.
Герард Меркаторның атласыннан (1595) Арктика картасында Zolotaia baba (уңда)

Чыганаклар үзгәртү

Чит ил үзгәртү

Төньякның алтын поты турында беренче искә алу мөгаен Снорри Стурлусонның “Җир Әйләнәсе” (XIII гасыр) тупланмасында сакланып калган скандинав “Изге Олав турында Сага”да бар. Бу сага буенча, 1023 ел тирәсендә мәшһүр Торир Эт җитәкчелегендә Норвегия викинглары Биармиягә йөреш ясаганнар. Елгада (кайберәүләр аны Вина дип атыйлар һәм Төньяк Двина белән тәңгәл китерәләр[1]) алар асаба бьярмнар кабиләләренең Илаһы — Юмаланың — изге урынын кайда икәнен белгәннәр һәм серле рәвештә анда үткәннәр. Шак каткан викинглар тезләрендә көмеш савыт һәм муенында муенса белән зур агач потны күргәннәр. Потның башында унике төрле сурәт белән алтын таҗ булган. Савыт көмеш тәңкәләр белән тулы булган, ә пот тирәли читән артында курган булган, анда алтын һәм көмеш җир белән буталган булган.[2]. 1420 ел тирәли үзенең «Хронике Констанц кәшишханәсе хроникасы»нда алман хронисты Ульрих фон Рихенталь “Алтын карчык”та “Русь артында” бер шәһәр турында искә алган, аның яшәүчеләре “Алтын хатынга табыналар”.[3]. Алтын хатын яки “Алтын карчык” турында тулырак мәгълүмат XVI гасыр Көнбатыш-Европа сәяхәтчеләре һәм язучыларының Рус дәүләте турында китапларында пәйда була. Бу мәгълүмат шактый капма-каршы булып тора.

Краков университетының медицина докторы профессор Матвей Меховский үзенең «ике Сарматия турында Трактаты»нда (1517 ел) Краковта после Орша астында сугыштан (1514) соң булган рус тоткыннары хикәяләренә нигезләнеп Zlota baba дип атаган бу потны Нократ артында «Скифиягә кергәндә» урнаштыра.[4]. Алдагы авторларда, мәсәлән, Сигизмунд Герберштейн («Московия турында язмалар», 1549 ел)[5], Алессандро Гваньини («Европа Сарматия тасвирламасы», 1578 ел), Джайлс Флетчер («Рус дәүләте турында», 1591 ел), Пётр Петрей де Ерлезундның («Бөек Мәскәү кенәзлеге Тарихы», 1615 ел), Алтын хатын инде Обь тамагы янында, Обдория өлкәсендә урнашкан. Алтын хатынның тасвирламасында шулай дип әйтелә:

  • карынында угыл һәм тагын бер бала – оныгы күренеп тора торган карчык кыяфәтендә пот турында (С. Герберштейн)[6];
  • кулларында бала, ә янәшә икенче бала – онык булган карт хатын кыяфәтендә пот турында (А. Гваньини)[7];
  • кулларында бала белән тузган киемдә хатын кыяфәтендә таш кыя турында (Дж. Флетчер)[8];
  • “Дельф оракулы кебек” труба тавышлары чыгара һәм киләчәкне әйтә ала торган эчтән куыш итеп ясалган алтын йөгерелгән карчык поты турында (Петрей де Ерлезунд)[9].

Кулларында бала белән һәм “Алтын хатын” (Slata baba) язмасы белән сын сурәте кайбер XVI гасыр Көнбатыш Европа Рус дәүләте карталарында Обьның түбән агымында. Инглиз дипломаты һәм сәяхәтче Мәскәү ширкәтенең сәүдә агенты Энтони Дженкинсон «Руссия, Московия һәм Тартария Картасы»на 1562 ел тасвирламада шундый мәгълүмат бирә:

«Алтын карчыкка обдорлылар һәм югра халкы табына. Каһин бу поттан аларга нәрсә эшләргә һәм кая күчәргә турында сорый һәм пот (гаҗәеп хәл!) сораучыларга җаваплар бирә һәм алдан әйтүләр төгәл итеп дөрес була…»[10]

Ватан чыганакларында үзгәртү

Рус кулъязмаларында коми халкы мәҗүсиләренең Алтын хатынга табыну турында 1398 ел София беренче кулъязмасы бу халыкның беренче яктыртучысы Стефан Пермский үлеме турында мәгълүмат белән бәйле рәвештә сөйли.[11][12]. Алга таба, өч йөз ел диярлек дәвамында Мәскәү кулъязмасының мәгълүматын кабатлый торган диярлек Мәскәү митрополита Симонның пермякларга хаты (1501)ннан башка, бер рус документында да бу Алиһә турында туры мәгълүмат юк.[13]. 1675 елда Себер җиләре аша Кытайга юлында рус дипломаты Николай Спафарий шундый мәгълүмат бирә:

«Березов янында остяк пот капищелары бар, һәм алар турында җир тасвирлаучылары шулай дип язалар, биредә Алтын хатыннар поты бар, әмма алтыннарын күрсәтмиләр, ә көмеш, буялган агачтан ясылганнары күп һәм бакырдан коялар…»[14]

Риваять традициясе серле пот белән Ермак Тимофей улының Себер походы катнашучыларын бәйли. Көнгер “хикәяләре” буенча, аның булуы турында казаклар Демьян шәһәрлеген камаудан соң качкан чуваштан билгеле булган. [15]. XVII гасыр ахырында тезелгән Ремезов кулъязмасында Ермакның илле кеше башы Богдан Брязганың 1582 елның язында Иртыш һәм Обь буенча Ак Диңгезгә кадәр йөреше турында сөйләгәндә шундый мәгълүмат бирә:

«Ту бо у нихъ молбище болшее богыне древнеi: нага с сыномъ на стулѣ сѣдящая, приемлюще дары от своихъ, и дающе еi статки во всякомъ промысле, а eже кто по обѣту не дастъ, мучитъ и томитъ, а хто принесетъ жалеючи к неi, тотъ предъ нею падъ умретъ, имѣша бо жрение и съѣзд великіи…»[16]

Өйрәнүләр үзгәртү

Мәшһүр Нидерланд галиме, сәясәтче һәм эшмәкәр Николаас Витсен үзенең Себер этнографиясе һәм тарихы буенча Европа фәнендә беренче хезмәт булган «Төньяк һәм Көнчыгыш Тартария» (нид. Noord en Oost Tartarye) (1705) иншасының икенче басмасында Дженкинсон, Гваньиньи мәгълүматына һәм ниндидер “дәрәҗәле рус әфәнде” мәгълүматына сылтап шундый мәгълүмат бирә:

«Тау итәге астында, Обдориядә, хатын кыяфәтендә кисеп ясалган Алтын Хатын поты тора. „Злата Баба“ сүзләре „алтын карчык“ дигәнне аңлата. Тобол һәм Обь янында асаба яшәүчеләр остяклар һәм башка мәҗүсиләре диюгә табыналар дип мәгълүмат бирәләр, ул аларга тезләрендә балалар белән хатын буларак пәйда була. Аның тәнендә яңгыраучы чаңчыклар. Аннан бик куркалар һәм аны хөрмәт итәләр…»[17]

Рус тоткынлыгында 13 ел булган һәм Себердә ачышлар турында бай этнографик һәм картографик материал җыйган Швеция офицеры һәм сәяхәтче Иоганн Филипп фон Страленберг 1730 елда Стокгольмда нәшер ителгән «Европаның һәм Азиянең төньяк һәм көнчыгыш өлешенең тарихи-географик тасвирламасы»нда Скандинавия сагаларында Йомали (Юмаланы) һәм Алтын хатынын тәңгәл китерә.[18]. XVIII гасыр рус галимнәре, хосусан И. И. Лепёхин эшләрендә Алтын Хатын чукынырга теләмәүче мәҗүсиләр тарафыннан поты Обька алып кителгән Коми халкының борынгы Илаһы дигән мәгълүмат пәйда була. Г. Ф. Миллер «Себер Тарихы»нда «Алтын хатын»ны как «тезләрендә баланы тоткан мәҗүси Алиһә»не тасвирлый, которой остяклар аңа корбан биргәннәр, шуның өчен ул аларга «сунарда, балык тотуда һәм барлык эшләрендә ярдәм күрсәткән»[19]. «Алтын хатын» табышмагы киң әдәбият тудырган, анда, чыганаклар һәм җитди тәкъдимнәр өстендә уйлап анализлау белән беррәттән еллар белән ачык уйлап чыгармалар җыелган булган. «Алтын хатын»ны Урал артына билегеле булмаган рәвештә китерелгән «Юнонаның Рим сыны» дип тә, Тара Алиһәсенең Тибет поты һәм Гуаньинь дип атаганнар. Шулай да 1906 елда рус лингвисты һәм евразияле фәлсәфәчесе Н. С. Трубецкой ышанчлы рәвештә «Алтын хатын»ны манси мифологиясенең иң олы Алиһә-ана Калтащ (Калтась) белән тәңгәл китергән, аның эпитетларының берсе — «сорни-эква» — туры мәгънәдә «алтын карчык» дип тәрҗемә ителә. Манси сүзе «сорни» алтын дигән мәгънәдә дә, Кояш балкыш мәгънәсендә дә булырга мөмкин.[20].

Сәнгатьтә Алтын хатын үзгәртү

Нәфис әдәбиятта үзгәртү

Урал язучысы Сергей Плеханов 1985 елда «Яшь гвардия» нәшриятының «Приключения-85» әдәби альманахында рус промышленниклары тарафыннан Уралда XVIII гасырда риваять потын эзләүгә багышланган «Алтын хатын» тарихи повестен бастырган. В 1986 елда Свердловск киностудиясендә режиссёр Виктор Кобзев тарафыннан бу китап буенча шул ук исемле фильм куелган булган.
Александр Бушковның «Пиранья эзе (романы)» (1996) романының баш каһарманы, Кирилл Мазур, тайгадан Америка хезмәттәше белән китеп караганда очраклы рәвештә Алтын хатын сакланган мәгарәгә килә. Озак булмаган уйлаулардан соң Мазур риваять потны урынында калдырырга була, әмма барыбер пот сакчылары корбаны була яза диярлек.
Алтын хатын турында миф тирәли Алексей Ивановның «Парма йөрәге» тарихи романының тасвирламасының шактый өлеше бара. Культ потын табарга һәм урлап карауда һәм шулай ук аны кире яулап алырга маташуда әсәрнең кайбер каһарманнары үлә һәм/яки акылдан яза. Башка катнашучыларга, киресенчә, пот белән ия булырга (яки аны якларга) ант озын тормышны бүләк бирә, ул вәгъдә башкарылганчы өзелергә мөмкин түгел.
«Алтын затын турында риваять» маҗара повестендә Юрий Курочкин бай кырый өйрәнү материалын җәлеп итеп автор әдәби сюжетны Алтын хатын турында тарихи эзләнү ысулы буларак куллана.
Борис Зотовның «Алтын пот эзләре буенча» повестендә яшүсмерләр төркеме Алтын хатынның тасвирламасын һәм пот кайда булырга мөмкин икәнен ала. Төп текст хикәядә аларның маҗаралары турында.
Китаплар

Музей экспозицияләрендә үзгәртү

«Ак чәчле Иртыш риваятьләре» Уват кырый өйрәнү музеенда (Төмән өлкәсе) Алтын хатын риваятенә багышланган экспозиция бар. Кунгур кулъязмасы буенча мәшһүр хант поты дүрт гасыр элек Демьян шәһәрлегендә (Уват районы территориясе) булган һәм аннан атаман Брязга җитәкчелеге астында Ермак казаклары шәһәрчекне алганнан соң юк булган[21]. Зал үзәгендә өстендә С. У. Ремезов кулъязмачы рәсемнәре буенча ясалган һәм чын алтын белән капланган Алтын хатын фигурасы белән корбан бирү урыны куелган.

Шулай ук карарга мөмкин үзгәртү

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ Марков А. А. К реконструкции представлений о локализации Биармии (Бьярмленда) в средневековых источниках
  2. ↑ Сага об Олаве Святом / Пер. Ю. К. Кузьменко // В кн.: Снорри Стурлусон. Круг Земной / Под ред. М. И. Стеблин-Каменского и др. — М.: Наука; Ладомир, 1995. — С. 284—285.
  3. ↑ Бегунов Ю. К. Раннее немецкое известие о Золотой Бабе 2019 елның 1 апрель көнендә архивланган. // Сайт академика Бегунова Ю. К.
  4. ↑ Матвей Меховский. Трактат о двух Сарматиях / Пер. С. А. Аннинского // В кн.: Меховский М. Трактат о двух Сарматиях. Сокровенное сказание монголов. — Рязань: Александрия, 2009. — C. 120.
  5. ↑ Герберштейн С. Записки о московитских делах // Россия XV—XVII вв. глазами иностранцев / Под ред. Ю. А. Лимонова. — Л.: Лениздат, 1986. — С. 115.
  6. ↑ Герберштейн С. Записки о Московии / Пер. с нем. А. И. Малеина, А. В. Назаренко. — М.: Изд-во МГУ, 1988. — С. 160.
  7. ↑ Гваньини А. Описание Московии / Пер. с лат. Г. Г. Козловой. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 1997. — С. 51.
  8. ↑ Флетчер Дж. О государстве Русском // Проезжая по Московии (Россия XVI—XVII веков глазами дипломатов) / Под ред. Н. М. Рогожина. — М.: Международные отношения, 1991. — С. 99-100.
  9. ↑ Петрей де Ерлезунда П. История о Великом княжестве Московском / Пер. с нем. А. Н. Шемякина // О начале войн и смут в Московии. — М.: Фонд Сергея Дубова, 1997. — С. 195.
  10. ↑ Цит. по: Бурыкин А. А. Золотая баба: идол или топоним? // «Сибирская Заимка». История Сибири в научных публикациях. См. также пер. Ю. В. Готье в кн.: Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. — М.: ОГИЗ-СОЦЭКГИЗ, 1937. — С. 307.
  11. ↑ Софийская первая летопись // ПСРЛ. — Т. 5. — СПб.: В тип. Э. Праца, 1851. — С. 250; Софийская первая летопись по списку И. Н. Царского // ПСРЛ. — Т. 39. — М.: Наука, 1994. — С. 135.
  12. ↑ Карамзин Н. М. История государства Российского. — Т. V. — М.: Наука, 1993. — С. 66, 266.
  13. ↑ Лашук Л. П. А была ли баба золотая? // Вокруг света. — 1964. — № 12 (декабрь). — C. 39.
  14. ↑ Путешествие чрез Сибирь от Тобольска до Нерчинска и границ Китая русского посланника Николая Спафария в 1675 году // Записки русского географического общества по отделению этнографии. — Т. X. — Вып. 1. — СПб., 1882.
  15. ↑ Скрынников Р. Г. Сибирская экспедиция Ермака. — 2-е изд. — Новосибирск: Наука, Сибир. отделение, 1986. — С. 247—248.
  16. ↑ Ремезовская летопись (по Мировичеву списку) // Сибирские летописи. — Рязань: Александрия, 2008. — С. 336.
  17. ↑ Витсен Николаас. Северная и Восточная Тартария / Пер. В. Г. Трисман. — Амстердам: Pegasus, 2010. (Рус. перевод 2-го, дополненного амстердамского издания 1705 г.)
  18. ↑ Записки капитана Иоганна Филиппа Страленберга об истории и географии Российской империи Петра Великого / Сост. Е. А. Савельева, Ю. Н. Беспятых, В. Е. Возгрин. — Т. I. Северная и Восточная часть Европы и Азии / Пер. В. Н. Татищева. — М.; Л.: ЛО Ин-та истории СССР АН СССР, 1985. — С. 39, 72.
  19. ↑ Миллер Г. Ф. История Сибири. — Т. I. — 2-е изд., доп. — М.: Издат. фирма «Восточная литература» РАН, 1999. — С. 238, 242.
  20. ↑ Гемуев И. Н., Сагалаев А. М., Соловьев А. И. Легенды и были таёжного края. — Новосибирск, 1989. — С. 167.
  21. ↑ Vladimir Adaev {{{башлык}}}(ингл.).

Әдәбият үзгәртү

Фәнни әдәбият үзгәртү

Фәнни-популяр һәм белешмә әдәбияты үзгәртү

  • Калып:ВТ-МЭСБЕ — 1907. — Т. I, вып. 2.
  • Золотая баба // Республика Коми. Энциклопедия. — Т. 1. — Сыктывкар, 1997. — С. 464.
  • Ионина Н. А. Странствия Золотой бабы // Ионина Н. А. 100 великих сокровищ. — М.: Вече, 2000.
  • Кулемзин В. М. Золотая баба // Югория. Энциклопедия Ханты-мансийского автономного округа. — Т. 1. — Ханты-Мансийск, 2000.
  • Чулков М. Д. Золотая баба // Предания о народных русских суевериях, поверьях и некоторых обычаях. — М.: Тип. С. Орлова, 1861. — С. 103. — 184 с.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтын_хатын&oldid=3824635