Алдар белән Зөһрә

Алдар белән Зөһрә(баш. Алдар менән Зөһрә) — башкорт эпосы (хикәят), халык авыз-тел иҗаты әсәре.

Алдар белән Зөһрә
Атама	Алдар менән Зөһрә
Жанр	Эпос
Әсәр яки аның атамасы теле	башкорт теле

Тасвир

К. С. Беляев рус телене тәрҗемә иткән. Ул вакытта басып чыгарылмый, әммә кулъязма рус телендә «Минем кичләрем. Башкорт әкиятләре» исеме астында пөхтә калган, аның башлангыч һәм ахыргы битләре юк. Бу кулъязма 1961 елда Россия Милли китапханәсендә табыла һәм әлеге көнгә кадәр анда саклана. Хикәятнең фотокопиясе Уфа фәнни үзәге Гыйльми китапханәсендә саклана.

Эпик әсәрнең тексты 56 өлештән тора һәм чәчмә формасында. Кулъязманың текстын башкорт телене шагыйрь Рәми Гарипов тәрҗемә иткән.

1992 елда Сембер өлкәсендә археологик казынулар вакытында VII гасырның икенче яртысында җирләнгән каберлектә сөяк пластиналар фрагменты табылган. Аларда, археолог В. Г. Котов күзаллаулары буенча, «Алдар белән Зөһрә» хикәятеннән булган эпизодлар төшерелгән. Бу күренеш әлеге башкорт эпосының борынгы чыганагы турында сөйләргә нигез бирә.

Сюжеты

Хикәятнең сюжетында тол калган матур-батыр Зөһрә турында, ул бала сагынан җәйгәннән ук ату, атланып йөрү белән шөгыльләнә, — бу өлкәдә аңа кыз арасында гына түгел, ир-егетләр арасында да тиңләшүче булмый, Алдар батыр белән очрашуы, аларның мөхәббәте һәм өйләнешүләре турында; аларның кылган батырлыклары турында һ. б. хикәяләнә. «Алдар белән Зөһрә» эпосында борынгы башкортларның иҗтимагый тормышы, холык-гадәтләре, йолалары һәм традицияләре, белемнәре һәм ышанулары киң чагылыш таба. Хикәяттә башкорт кабиләләрен берләштерү һәм эреләндерү идеясе үзенең киләсе үсешен ала.

«Алдар белән Зөһрә» эпосы "Алабирденең" җиңел булмаган язмышы турында хикәя белән башлана, ул тол калып, өч улын югалтып, туганнары кәңәше буенча "Кызрас" кызы Зөһрәгә өйләнергә була. Аллабирде үзенең юлдашы Елкыбай белән караңгылык аша Ирәндеккә барып җитеп, Зөһрә белән очраша.

Ары хикәяттә сүз аның төп героинясе — Зөһрә исеменнән алып барыла. Ул бала сагынан тышкы күренеше һәм холык-гадәтләре белән ирләргә ошарга тырышкан, хәтта җыеннарда егетләр белән ярышкан. Аның матурлыгы батырлыгына тиң булган, ул мәргән җәйгәннән аткан, ә көрәштә һәм атлы йөрүдә аңа тиңләшүче булмаган. Җәнлекләргә ау вакытында һәр вакыт алда була. Бер вакыт батыр-кыз (кыз-батыр) «чиксез дәүмәлле» җиңелмәс ак аю — аюлар башлыгы белән сугыша. Күп кенә батырлар аннан куркалар, шуңа да аны кәләш итеп әйттермиләр. Үзенең киләчәге турында аңлау өчен, Зөһрә Ак-Идел тамагы ягына юллана. Анда пәйгамбәр белән очраша, ул аның булачак кияве турында сөйли.

Биредә Зөһрә дала батыры — "Алдар" батыр менән осраша да инде. Алдар аңа аны эзләве, Кандракүл у Зөһрәнең ата-әсәсе янында булуы турында сөйли. Тиздән алар батыр-кызның ата-әсасенә кайталар. Аның туган ягында зур бәйрәм оештырыла, ат чабышы, батырлар көрәше вакытында Зөһрә белән Алдар көч һәм җитезлектә бер-берсенә тиң дип игълан ителә. Нәтиҗәдә алар өйләнешеп, туй ясыйлар. Туйдан соң алар Алдар батырның туган ягына китәләр.