Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе

Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе
	Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе
	әзери. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Нигезләнү датасы	23 гыйнвар 1945
Рәсми исем	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Академия наук Азербайджанской ССР, Azərbaycan Elmlər Akademiyası һәм Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası
Кыскача исем	НАНА, AMEA һәм НАН Азербайджану
Дәүләт	Әзербайҗан
Әгъзалык	Association of Academies and Societies of Sciences in Asia[d], Международная ассоциация академий наук[d] һәм Халыкара фәнни шура[d]
Бәйле оешмалар	Институт физиологии имени А. И. Караева[d], Институт геологии и геофизики[d], Институт математики и механики НАНА[d], Институт физики НАН Азербайджана[d], Национальное аэрокосмическое агентство Азербайджана[d], Azerbaijan Scientific-Research & Design-Prospecting Power Engineering Institute[d] һәм Институт систем управления НАН Азербайджана[d]
Штаб-фатирының урнашуы	Бакы, Әзербайҗан
Хезмәткәрләр саны	3510
Рәсми веб-сайт	science.gov.az/az(азәр.), science.gov.az/en(ингл.) һәм science.gov.az/ru(рус.)
Әгъзалары төркеме	Q109562652?
Оешма хезмәткәрләре өчен төркем	[d]
	Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе Викиҗыентыкта

Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе (әзери. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) ― Азәрбайҗан Республикасының төп фәнни учреждениесе. Аның составына сайланган академия әгъзаларын (хакыйкый әгъзалар, мөхбир әгъзалар, чит ил әгъзалары), мактаулы докторларны, фәнни, фәнни-тикшеренү, мәгариф һәм социаль-хезмәт предприятиеләрендә эшләүче фәнни хезмәткәрләрне һәм белгечләрне берләштерә.

Тарих

1920-еллар башында фәнни тикшеренүләр, нигездә, Баку университетында (1919 елда нигезләнгән) үткәрелгән, анда Фәнни ассоциация, Табигать белеме һәм табиблар җәмгыяте, Көнчыгышны өйрәнүчеләр һәм табиблар җәмгыяте төзелгән.

1923 елда Азәрбайҗанны тикшерү һәм өйрәнү җәмгыяте, 1925 елда Тюркология бүлеге оештырыла. 1929 елда Азәрбайҗанны тикшерү һәм өйрәнү җәмгыяте Азәрбайҗан дәүләт фәнни-тикшеренү институты (АзДФТИ) итеп үзгәртеп корыла.

СССР Фәннәр академиясе Кавказ арты филиалының Азәрбайҗан бүлеге

1932 елда Азәрбайҗан дәүләт фәнни-тикшеренү институты базасында СССР Фәннәр академиясе Кавказ арты филиалының Азәрбайҗан бүлеге оештырыла. Бүлек мөдире итеп Рухулла Ахундов^[d] билгеләнә, 11 бүлек һәм берничә комиссия гамәлдә була.

Бүлек белән танылган галимнәр Ф. Ю. Левинсон-Лессинг, И. М. Губкин, А. А. Гроссгейм, Н. Марр, И. И. Мещанинов, А. Н. Державин, Бәкер Чобан-задә, Вәли Хулуфлу, М. Р. Әфәндиев, Абдулла Тагизаде, Салман Мөмтаз, Агамир Мәммәдов һәм башкалар хезмәттәшлек итә^[4].

СССР Фәннәр академиясенең Азәрбайҗан филиалы

1935 елда Кавказ арты филиалы СССР Фәннәр Академиясенең Азәрбайҗан филиалы итеп үзгәртелә, аны академик Ф. Ю. Левинсон-Лессинг җитәкли. Филиалның Кировабад һәм Нахчыванда бүлекчәләре булган. Гамәлдәге бүлекләр нигезендә химия, ботаника, зоология һәм тарих, этнография һәм археология секторлары, тел һәм әдәбият, шулай ук энергетика, физика, геология, җир белеме фәнни-тикшеренү институтлары булдырыла. 1936 елдан 1939 елга кадәр филиалны И. М. Губкин җитәкли, 1940―1943 елларда АзССР ФА президиумы рәисе Сергей Наметкин була.

Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясе

СССР Халык Комиссарлары Советының 1945 елның 23 гыйнварындагы карары белән филиал Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясе итеп үзгәртелә. Бу вакытта академиядә 4 бүлек, 16 фәнни-тикшеренү институты, 3 музей, фәнни-тикшеренү бүлеге, үзәк фәнни китапханә, Нахчыванда, Кировабадта, Степанакертта һәм Кубада фәнни базалары була. Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясенең беренче әгъзалары итеп Г. Хаҗибәков, С. Вургун, М. Ибраһимов, Й. Мәммәдәлиев, М. Кашкай, А. А. Гроссгейм, С. Дадашов, И. Г. Есьман, М. Миркасимов, Ш. Әзизбәков, Ә. Әлизадә, М. Топчубашов, М. Хөсәенов, Х. Хөсәенов һәм И. И. Широкогоров сайлана.

1945 елның 31 мартында Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясенең беренче әгъзалары җыелышында президент итеп М. Миркасимов^[d] сайлана. Алдагы елларда Йосыф Мәммәдәлиев (1947―1950, 1958―1961), Муса Әлиев (1950―1958), Заһид Хәлилов (1961―1967), Рөстәм Исмәгыйлев (1967―1970), Хәсән Габдуллаев (1970―1983), Эльдар Салаев (1983―1997), Фәрамәз Максудов (1997―2000), Махмуд Кәримов (2001―2013), Акиф Әлизадә (2013―2019), Рамиз Мәһдиев (2019―2022) академия президенты булып тора. 2022 елның 25 октябрендә президент итеп академик Иса Хәбиббәйли^[d] сайлана.

Хәзерге чор

Азәрбайҗанның 2015 елгы почта маркасы, академиянең 70 еллыгына багышланган

Азәрбайҗан Республикасы Министрлар Кабинетының 2002 елның 21 маендагы 81нче санлы карарына ярашлы рәвештә, АзМФАга структур үзгәрешләр кертелә.

Мәгълүмат-телекоммуникация фәнни үзәге (İTEM) базасында мәгълүмати технологияләр институты (İTİ), радиацион тикшеренүләр секторы (RTS) базасында радиацион проблемалар институты (RPİ) булдырылган. Мәгълүмати технологияләр институты эшчәнлегенең төп юнәлешләре булып яңа мәгълүмати технологияләр нигезендә төрле тармакларны мәгълүматлаштыру, интеллектуаль компьютер челтәрләре һәм системалары булдыру, мәгълүмати куркынычсызлыкны тәэмин итү тора. Радиация проблемалары институты эшчәнлегенең төп юнәлешләре булып радиация технологиясе, радиация куркынычсызлыгы, энергияне үзгәртүнең традицион булмаган проблемалары, экология, радиоэкология тора. АзМФА президиумы аппаратының бер бүлеге булып Фәнни-техник һәм инновацион эшчәнлекне оештыру бүлеге тора. 2022 елның 10 ноябрендә кафедрага җитәкче итеп техник фәннәр докторы, доцент Хөсәенов Хөсәен Җәлил улы билгеләнә^[5].

АзМФА президиумы аппаратының бер бүлеге ― Җәмәгатьчелек белән элемтәләр һәм мәгълүмат бүлеге. Кафедра мөдире ― филология буенча философия докторы Агахөсәен Шүкүров^[6].

2023 елның 19 гыйнварында АзМФА президиумы аппаратында электрон документлар әйләнеше системасы булдырыла, фәндә һәм идарәдә мәгълүмати технологияләрне куллану мөмкинлекләре киңәйтелә, киберкуркынычсызлык тәэмин ителә һ. б. АзМФА белән бәйле чараларны гамәлгә ашыруны тәэмин итү максатыннан, АзМФА президиумы аппараты структурасында өстәмә финанс чаралары һәм штатлар таләп итми торган «эчке мөмкинлекләр» хисабына «Электрон Академия» бүлеге булдырыла^[7]. «Электрон Академия» бүлеге мөдире итеп АзМФА президиумы аппаратының фән һәм мәгариф бүлеге хезмәткәре, математика буенча философия докторы, доцент Фариз Имранов билгеләнә^[8].

АзМФА катнашкан һәм хезмәттәшлек иткән оешмалар

2023 елның 28 мартында ул Евразия университетлар берлегенә (EURAS) рәсми әгъзалыкка кабул ителгән^[9].
2023 елның 10 апрелендә Астанада Азәрбайҗан Республикасы Президенты Илһам Әлиев һәм Казакъстан Республикасы Президенты Касыйм-Җумарт Тукаевның киңәйтелгән составтагы очрашуы узган, һәм Азәрбайҗан ― Казакъстан документларына кул кую кысаларында Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе һәм Казакъстан Республикасы Милли Фәннәр академиясе арасында фән өлкәсендә хезмәттәшлек турында үзара аңлашу турында меморандумга кул куелган. Документка Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе президенты, академик Иса Хәбиббәйли һәм «Казакъстан Республикасы Милли Фәннәр академиясе» республика иҗтимагый берләшмәсе президенты, академик Морат Журынов^[d] кул куйган^[10].
2023 елның 5 июлендә Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе һәм Болгария Фәннәр академиясе арасында хезмәттәшлек турында килешү имзаланган. Килешүгә АзМФА президенты, академик Иса Хәбиббәйли һәм Болгария Фәннәр академиясе президенты, академик Юлиан Ревальски^[d] кул куйган^[11].
Халыкара фәнни советның (ISC) тулы хокуклы әгъзасы булып тора^[12].

Структурасы

Азәрбайҗан Милли Фәннәр академиясе президиумы бинасы (Исмәгыйль сарае)

АзМФА Кулъязмалар институты
АзМФА Архитектура һәм сәнгать институты
АзМФА Фольклор институты
АзМФА Әдәбият институты
АзМФА Нәсими исемендәге Тел гыйлеме институты
АзМФА А. Бакиханов исемендәге Тарих һәм этнология институты
АзМФА Археология,этнография һәм антропология институты
АзМФА Икътисад институты
АзМФА Фәлсәфә һәм социология институты
АзМФА академик З. Буниятов исемендәге Көнчыгышны өйрәнү институты
АзМФА Фән тарихы институты
АзМФА Кавказны өйрәнү институты
АзМФА Кеше хокуклары институты
АзМФА каршында Сейсмология хезмәтенең республика үзәге

Төбәк бүлекчәләре

АзМФА Нахчыван бүлекчәсе
АзМФА Гәнҗә бүлекчәсе

Төбәк фәнни үзәкләре

Шәке төбәк фәнни үзәге
Ләнкәрән төбәк фәнни үзәге
Куба төбәк фәнни үзәге

Искәрмәләр

Сылтамалар

[_2d18f82c1a067abe-1] ttp://aassa.asia/member/academies.php

[_a1dc2acce7f2d402-2] ttps://www.int-maan.by/rus/full_members.php

[_dc87870fb65c2fcc-3] ttps://web.archive.org/web/20221009095816/https://council.science/members/online-directory/

[4] История основания 2021 елның 23 гыйнвар көнендә архивланган. на сайте НАНА.

[5] Elmi, texniki və innovativ fəaliyyətin təşkili şöbəsinin fəlsəfə doktorları.

[6] İctimaiyyətlə əlaqələr və informasiya şöbəsi.

[7] AMEA-da “Elektron Akademiya” şöbəsi yaradılıb.

[8] AMEA-da yeni yaradılan şöbəyə rəis təyinatı olub.

[9] AMEA Avrasiya Universitetlər Birliyinin (EURAS) rəsmi üzvlüyünə qəbul edilib.

[10] AMEA ilə Qazaxıstanın Milli Elmlər Akademiyası arasında elm sahəsində əməkdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumu imzalanıb.

[11] AMEA ilə Bolqarıstan Elmlər Akademiyası arasında əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanıb

[12] AMEA Beynəlxalq Elmi Şuraya tamhüquqlu üzv qəbul edilib

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]