Котадгу белег

«Котадгу белег» (Игелекле белем) — Йосыф Баласагуни тарафыннан 1070 елда язылган әсәр, борынгы әдәби төрки телдә (ингл.) иҗат ителеп безнең заманга килеп җиткән язма ядкәрләрнең иң зурысы һәм күренеклесе.

Уйгыр әлифбасы белән язылган "Котадгу белег" (15.гасыр) китабының 4. юлында гарәп әлифбасыбелән бисмиллә язылган.

Йосыф Баласагуни бу ундүрт меңгә якын шигъри юл тәшкил иткән бу фәлсәфи эчтәлекле, әхлакый-дидактик поэманы Төркстанның Җидесу төбәгендәге Баласагун шәһәрендә иҗат итә.

«Котадгу белег» әсәрендә персонажлар урынына шартлы төстә дүрт зат алынган. Болар:

• Көнтугды (Яна туган көн) — гаделлек гәүдәләнеше,
• Айтулды (Тулган ай) — бәхет һәм дәүләт гәүдәләнеше,
• Өгдүлмиш (Акылы камил) — акыл-зиһен гәүдәләнеше,
• Узгурмиш (Уяулык) — канәгать булу гәүдәләнеше.

Әсәр шушы дүрт затның бер-берсе белән сөйләшүләре, сорау һәм җаваплары, бәхәсләре төсендә язылган. Шундый үзара сөйләшүләр барышында алар бик күп проблемаларга кагылалар: дәүләт һәм аңа карата кешенең бурычы, дәүләт башлыгының үз халкына хуш килерлек сыйфатлары; гыйлем, мәгърифәт, акыл-зиһен һәм аның хорафаттан хөрлеге мәсьәләләре, кеше гомеренең зур мәгънәсе, гаилә, гаделлек, кешеләрнең үзара мөнәсәбәт-мөгамәләләре, хезмәт һәм иҗат, тынычлык һәм сугыш — тагын башка күп шундый әһәмиятле мәсьәләләр күтәрелә. Шагыйрь бу мәсьәләләргә үзенең мөнәсәбәтен ача бара. Ул актив һәм айнык акыл-зиһен ягында, шулай ук фән, мәгърифәт һәм турылык тарафдары, кешенең үз иленә намус белән хезмәт итеп, гомер юлын зур мәгънә белән кичүе ягында.

Шигъри сөйләме барышында шагыйрь төрки халыкларның бай мәкаль хәзинәсенә, шагыйрьләрнең хикмәтле юлларына, борынгы фикер ияләренә — фәлсәфәчеләренә мөрәҗәгать итә, аларның фикер-карашларын раслап, үзеннән баетып, үстереп яки тәнкыйтьләп, киресенчә, алар белән кискен бәхәсләргә керә.

Текст

Тарих

Котадгу белег 462 һиҗри / 1069-1070 милади елда тәмамланып, Кашгарның шахзадәсе en:Tavghach Bughra Khanга бүләк буларак тәкъдим ителә. Тимуридлар чорында (ингл.) киң танылган бу әсәрнең (Dankoff, 3) бүгенге көндә өч нөсхәсе генә сакланган (табылган шәһәрләре буенча таныш):

• Херат (Вена) – 1474 елда Константинопольга китерелгән күчерелмәсе, соңыннан Венага эләгә. Уйгыр әлифбасында язылган. Вилһелм Бартольд фикеренчә, күчерелмә 1439 елда Һәратта ясалган.
• Каһирә - 1897 елда Каһирәнең Мамлюк (ингл.) китапханәсендә табылган; Гарәп әлифбасы белән язылган бу күчерелмәсендә .
• Нәмәнгән – 1943 елда Нәмәнгәнда (ингл.) табылган, XIII яки XIV гасырда ясалган дип саналучы күчерелмә.

Бу өч текстның эчтәлеге гомумән алганда бер булсада, сүзләр сайлау кебек нечкәрәк мәсьәсәлендә бер-берсеннән аерыла.

Тел

Котадгу белег еш урта чор төрки теле (ингл.) яки караханча дип йөртелгән караханлылар ханлыгында кулланылышта булган уйгыр-карлук (хаканийә) телендә язылган. Соңгысының Орхон язуларының (ингл.) иртәнге төрки теленә (ингл.) охшаган, but in addition to the төрки базасына фарсы теленнән (ингл.) зур күләмдә алынмалар пәйда булуы күренә. Фарсы һәм гарәп теленнән кергән махсус сүзләрдән тыш, Dankoff Котадгу белегтә фарсы теленнән күп санлы калькаларның кулланылганын ассызыклый.

Хәдис һәм Коръәннән чыккан Ислам тәгълиматына караган хикмәтләрнең, фарсы калькалар, фарсы һәм гарәп теленнән алымлаларының бик күп булуына карамастан, Ислам текстларына махсус сылтамалар бирелми, Ислам тәгълиматына караган төшенчәләрне билгеләр өчен фарсы яки гарәп сүзләр кулланылмый. Бу Исламның Урта Азиягә суфилар китергән аргументын көчләндерә дип кабул ителә.

Чыганаклар

• Татар календаре, 2010. «Мәгариф нәшрияты», Казан.
• Борынгы һәм Урта гасыр әдәбияты мультимедиа басмасы. Х. Миңнегулов, Р. Бикташев, И. Мөхәммәтов.
• Википедияның төрек телле һәм инглиз телле бүлекләре

Сылтамалар

• Robert Dankoff 2005 елның 30 ноябрь көнендә архивланган. — библиографияне күрсәтә (ингл.)
• Kutadgu Bilig 2012 елның 4 февраль көнендә архивланган. — article about the Kutadgu Bilig (төр.) (page in Windows Turkish encoding)
• KUTLUK VEREN BİLGİ VE 2012 елның 2 июнь көнендә архивланган., H. B. Paksoy, D. Phil., Ottoman Studies, posted by Anonim, 26 August (ингл.)
• Барлык басмалары, төрле телләрдәге копияләр рәсемнәре бирелгән 2005 елның 12 декабрь көнендә архивланган. (ингл.)
• Nejat Doğan (2002), "Kutadgu Bilig'in Devlet Felsefesi", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 12, yıl 2002, 127-158 s. 2007 елның 8 август көнендә архивланган. pdf (төр.)
• Kutadgu Bilig Araştırması 2009 елның 29 июль көнендә архивланган.
• Süer Eker (2006), "Kutadgu Bilig'de (teñri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine" Bilig, yaz 2006, Sayı 38, s.103-122 2012 елның 29 гыйнвар көнендә архивланган. pdf - (төр.)
• Gürer Gülsevin (2007), "Kutadgu Bilig'in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: 'denk çiftler", Türkoloji Araştırmaları, Sayı 2, s.277-299 2016 елның 5 март көнендә архивланган. (төр.)
• Құтты білік кітабы (казакъ)