Qırım Tatarları

Qırım Tatarları (üzataması: Qırımtatarlar, Qırımlar) - Törki xalıq.

1989. yıldağı xalıq sanın isäpkä alu waqıtında 270.000nän artıq keşe terkälgän. Ukrainada (Qırım yarımutrawında, Xerson ölkäsendä), Rusiädä (nigezdä Krasnodar häm Stavropol kraylarında) häm Üzbäkstan (başlıça Tashkänt (Taşkent) belän Färğänä ölkälärendä) yäşilär. Törkiä, Romaniä häm Bolğarstandä dä Qırımtatar diasporaları bar.

Törkemnär

Dala yaq (Noğay Tatarlar), Taw Aldı (Tatlar) häm Könyaq yar buyı (Yalıboylular) Tatarları subetnik törkemnärenä bülenälär.

Tel häm yazu

Qırımtatar telendä söyläşälär. Yazuda 1926. yılğa qädär Ğäräp älifbasın, 1939. yılğa qädär Latin älifbasın (Yañalifkä oxşaş), 1940 Urıs älifbasın (östämä xäreflärsez, digraflarnı qullanıp), 1990. yıllardan qabat Latin älifbasın (Törek älifbası nigezenä Q häm Ñ quşqaç) qullanalar.

Din

Möselman-Sönnilär. İslamnı Altın Urda däwerendä qabul itkän, dip uylanıla. İslamğa qädär Qırımtaralarnıñ babaları öleşçä Xristian yäki Yähüd dine totuçıları bulğan.

Atalar

Qırımtatarlar etnogenezendä Xäzär, Qıpçaq, Nuğay, şulay uq cirle qäbilälärdän Tawır, Kimmeri, Törki Alan häm başqa qatnaşqan. Hunnarnıñ häm Skiflarnıñ yoğıntısı da bar. Berböten xalıq bularaq formalaşuları Altın Urda häm ul tarqalğanda Qırım Xanlığı däwerendä turı kilä.

Tarix

Rusiä Qırım Xanlığın basıp alğaç, Qırımtatarlar 1850. yıllardan Törkiägä küçä başlıylar.

Zamança tarix

1918. yılda yarım möstäqil Qırım Xalıq Cömhüriäte, 1921. yılda RSFSRda Qırım ASSR oyıştırıla; 1945.tä moxtar yuqqa çığarıla.

İkençe Bötendönya Suğışı barışında Qırım okkupatsiä waqıtında (1941-1943) Natsi propaganda säbäple küp Qırımtatarlar Almannar tarafında Sovet xökümäte häm Bolşevik partizannarı qarşı suğışalar, etnik çistartularda (Yähüdlär häm Urıslarğa qarşı) qatnaşalar.

Deportatsiä

1944. yılnıñ Mayında Qırımtatarlar (238,5 meñ keşe) Qırımnan mäcbüri räweştä Seber, Urta Asiä häm Urta İdel buylarına sörelä. Ayawsız qırıs şartlarda ütkärelgän küçerü barışında häm sörgendäge berençe aylarda Qırımtatarlarnıñ çama belä yartısı ülä.

Reabilitatsiä

1967. yılda Qırımtatarlarnıñ konstitutsion xoquqı çiklängän räweştä torğızılsa da, 1980. yıllarnıñ axırlarına qädär alarğa üz watannarına qaytu röxsät itelmi. Üz illärenä qaytqan Qırımtatarlarnıñ ber öleşe torğızu öçen köräşä. 1992. yılda Qırımğa Cömhüriät xäläte birelä.

1990. yıllardağı Üzbäkstanda etnik çistartular säbäple Färğänä üzenendä yäşäğän Qırımtatarlar Awrupağa küçte.

Links

Qırım Tatarlar 2009 елның 3 гыйнвар көнендә архивланган.
Official web-site of National Party of Crimean Tatars "Milli Firka"