Блоклар чылбыры
Блоклар чылбыры яки транзакцияләр блоклары чылбыры, блоклар челтәре, Блокчейн (ингл. blockchain) — билгеләнгән кагыйдәләр буенча төзелгән транзакцияләр блоклары чылбыры. Бу төшенчә беренче тапкыр Биткоин криптографик акчасында гамәлгә ашырылган таратылган мәгълүматлар базасының (тамгасар) атамасы буларак кулланылган[2].
| Блоклар чылбыры | |
 | |
| ... хөрмәтенә аталган | блокчейн блок[d] һәм цепь[d] |
|---|---|
| Ачучы яки уйлап табучы | Сатоси Накамото[d] |
| Нинди веб-биттә тасвирланган | www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/uk/Documents/Innovation/deloitte-uk-what-is-blockchain-2016.pdf(ингл.), ibm.com/blockchain/what-is-blockchain(ингл.), sap.com/poland/insights/what-is-blockchain.html(ингл.) һәм meetri.in/BlockChain.html(ингл.) |
| Һәштәге | Blockchain |
| WordLift сылтамасы | data.thenextweb.com/tnw/entity/blockchain[1] |
 Блоклар чылбыры Викиҗыентыкта | |
Тарих
үзгәртүАмерикалы криптограф Дэвид Чаум 1982 елда узенеӊ «Компьютер системалары, булдырылган, файдаланылучы həм узара шикле группалар арасында ышанычлы» исемле диссертациясенд ə блокчейна[3] охшаш беренче протокол тəгъдим итте. Соӊрак 1991 елда С.Хабер həм У.Скотт Сторнетта узлəренеӊ əсəрлəрендə криптографик яктан якланган блоклар чылбырын тасвирлады.[4] Математикларныӊ максаты - документларныӊ заман тамгаларыны ясау мɵмкинчелеге булмавы. 1992 елда Хабер, Сторнетта həм Дейв Бейер узлəренеӊ технологиясенə хеш агачын керттелəр, həм бу аныӊ нəтиҗəлелеген арттырды, берничə документ сертификатларын бер блока туплау мɵмкинчелеген бирде.[5] Эшлəнуче технологиянеӊ коммерция потенциалын аӊлагач, тикшеренучелəр бу схеманы гамəлгə керту максаты белəн Surety исемле заман тамгалары сервисын булдырдылар. Surety документлары сертификатлары хэшлары 1995 елдан бирле атна саен New York Timesта бастырылып чыгарылалар.[6]
2008 елда Сатоси Накамото тəхəллусле эшлəуче (чын шəhес билгеле тугел, бəлки бу тəхəллусне кулланыларак бер группа эшлəгəн) биткоин системасыныӊ гомуми алгоритмыны тəгъдим итте. Бу системаныӊ blockchain дигəн тɵп элементы буларак хəбəр блоклары кисентесез эзлекле чылбыры булды.[7][8]
Бɵтен элекке технология вариантларыннан (шул исəптəн Hashcash) аерма - чылбырлы хэшныӊ чираттагы блокныӊ формаль механизм белəн берлəшуе дɵреслеге хакында консенсус, həм бу бɵтен системада вəкил (администратор) тарафыннан хəбəр дəлиленə иhтияҗ булмавы, həм система тулаем узəклəштерелгəн булмавы.[9]
2009 елда биткойн криптовалютасыныӊ узəклəштерелмəгəн блокчейн белəн беренче юрамасы кушылды, həм бу бɵтен транзакциялəрне системада саклануыны тəэмин итə.[10]
Тасвир
үзгәртүТранзакцияләр блогы — Биткоин системасында һәм аңа охшаган системаларда транзакцияләр төркемен язу өчен махсус структура.
Транзакция ышанычлы (расланылган) булсын өчен аның форматы һәм имзасы тикшереләсе һәм соңрак транзакцияләр төркеме махсус структурада — блокта языласы бар.
Блокларда бар мәгълүматны яңадан тикшереп була. Һәр блокта элекке блок турында мәгълүмат бар.
Барлык блокларны бер чылбырда төзеп була, әлеге чылбырда базада кайчан да булса үткәрелгән операцияләр турында мәгълүмат саклана.
Блокны булдыру
үзгәртүЧылбырның иң беренче блогы — беренчел блок (ингл. genesis block) — аерым очрак булып карала.
Блок атамасыннан һәм транзакцияләр исемлегеннән тора. Блокның атамасына һеш, элекке блокның һеше, транзакцияләр һеше һәм өстәмә хезмәт мәгълүматы керә.
Биткоин системасында блокның беренче транзакциясендә җыем алу күрсәтелә, әлеге җыем — кулланучы булдырган блок өчен бүләк булып тора.
Аннан соң элекке блокларда язылмаган әле соңгы транзакцияләр бара. Блокта транзакцияләр өчен агачсыман һешлау кулланыла (BitTorrent протоколында һеш-суммасын булдыруга охшаш).
Транзакциядә блокны булдыру өчен җыемны исәпләп чыгару, мәгълүматлар элекке халәтенең транзакциясенә input-сылтама керә. Мәсәлән Биткоин системасында: кайдан сарыф ителүче биткоиннар килгән транзакциягә сылтама күрсәтелә.
Булдырылган блок башка кулланучылар тарафыннан түбәндәге очракларда кабул ителә:
- атаманың һеше билгеләнгән санга тигез яки аннан ким булган очракта. Әлеге сан һәрвакыт үзгәртелә. Һешлау (SHA-256 функциясе) нәтиҗәсе — кайтмас.
- Әгәр һеш шартка туры килмәсә, атаманың бер параметры (нонсе) үзгәртелә һәм һеш яңадан исәпләнә.
Гадәттә күп яңадан исәпләүләр кирәк. Әгәр кирәкле вариант табылса, төен бүтән тоташтырылган төеннәргә булдырылган блокны җибәрә, алар да блокны тикшерәләр.
Әгәр хаталар булмаса, блок чылбырда өстәлә, һәм киләсе блок аның һеше үзендә кертә.
Биткоин системасында һеш «максатлы сан» белән чагыштырыла, әлеге сан 2016 блоктан соң үзгәртелә.
Хисаплау буенча Биткоин системасы бер блокны булдыру өчен 10 минут сарыф итәргә тиеш, 2016 блок булдыру өчен - ике атна кирәк.
Әгәр 2016 блок тизрәк булдырылса, максатлы сан кими, югыйсә арта.
Исәпләүләр катлаулыгының үзгәреше Биткоин чылбырының ышанычлылыгына тәэсир итми, ләкин блоклар даими тизлек белән булдырыла.
Блоклар майнерлар — чыгаручылар (ингл. Mining — чыгару) тарафыннан булдырыла. Чыгаручы яңа блок булдыру өчен акчалата түләү ала (2016 елдан 12,5 Биткоин, 1 биткоин = 2525 USD, 10.7.2017).
Сылтамалар
үзгәртү- Melanie Swan. Blockchain: Blueprint for a New Economy. — O'Reilly Media, Inc., 2015. — 152 p. — ISBN 978-1-4919-2047-3.
- Pedro Franco. The Blockchain // Understanding Bitcoin: Cryptography, Engineering and Economics. — John Wiley & Sons, 2014. — 288 p. — ISBN 978-1-119-01916-9.
- Andreas M. Antonopoulos. 7. The Blockchain // Mastering Bitcoin. — O'Reilly Media, Inc., 2014. — ISBN 978-1-4493-7404-4.
- Satoshi Nakamoto. Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System. — 2008. — 9 с.
- Олег Мазонка, Влад Попов. Хэш Цепочки Технологии Hasq. — 2014.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ https://thenextweb.com/vocabulary/blockchain/
- ↑ Блокчейн: төшенчәсе, тарих, төрләре, куллану
- ↑ https://profinvestment.com/blockchain/
- ↑ How to time-stamp a digital document. link.springer.com. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ Improving the Efficiency and Reliability of Digital Time-Stamping. link.springer.com. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ Der Blockchain-Code. zeit.de. әлеге чыганактан 2022-08-22 архивланды. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ The great chain of being sure about things. web.archive.org. әлеге чыганактан 2016-07-03 архивланды. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ Error on call to Template:cite web: Parameters url and title must be specified. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ What is Blockchain Technology?. kucoin.com. 2022-08-22 тикшерелгән.
- ↑ Bitcoin Primer. web.archive.org. әлеге чыганактан 2013-09-21 архивланды. 2022-08-22 тикшерелгән.