Aksion

Aksion - faraz itelüçe neytral' psevdoskalär elementar kisäkçek, CP-invariantlığın saqlanu öçen 1977 yılda Roberto Peççei tarafınnan täqdim itelgän.

Aksion
Bilge	A0 yäki a
Tözeleş	Elementar kisäkçek
Ğailä	Bozon
Törkem	Goldstown bozonı
Tä'sir iteşülärdä qatnaşa	elektromagnit, gravitatsion tä'sir iteşüläre
Xalät	Faraz itelgän
Tarqalış	A0 → γ + γ
Massa	10−18 ... 1 MeV/s2
Kvant sannarı
Elektr qorğısı	0
Spin	0 ħ

Aksion - qara matdägä kerüçe kisäkçeklärneñ töp kandidatı. Qara matdä - barionlı bulmağan Ğälämneñ serle massası.

Kiräklege

Fizikanıñ çişelmägän sorawlarınıñ berse: nişläp Ğälämebez tik matdädän tora, ä antimatdä yuq? Simmetriä buyınça matdä häm antimatdä tigez öleşlärdä tuarğa tieş, şul oçraqta soñraq annigillätsiälänä häm tik nurlanış qalırğa tieş, läkin şuşı küzätelmi, galaktikalar, planetalar h.b. tik matdädän tora.

Matdä häm antimatdä arasında disbalans bulsın öçen Zur Şartlawnıñ başlanğıç ekstremal' şartlarında CP-simmetriä bozılğan (Andrey Saxarov şartları).

Ägär Ğäläm häm bez matdädän torabız ikän, dimäk CP-simmetriä bozılğan. Elekrozäğif tä'sir iteşüdä CP-simmetriä bozıla, läkin köçle tä'sir iteşüdä CP-simmetriä bozılsın öçen maxsus äğzanı kertergä kiräk:

${\mathcal {L}}=-{\frac {1}{4}}{\mathrm {tr} \,}F_{\mu \nu }F^{\mu \nu }-{\frac {n_{f}g^{2}\theta }{32\pi ^{2}}}{\mathrm {tr} \,}F_{\mu \nu }{\tilde {F}}^{\mu \nu }+{\bar {\psi }}(i\gamma ^{\mu }D_{\mu }-me^{i\theta '\gamma _{5}})\psi$

KXD Lagranjiannıñ ikençe äğzası (θ belän) CP-simmetriäne boza. Zur Şartlawnıñ başlanğıç ekstremal' şartlarında, bik yuğarı temperaturada şuşı äğza eş itkän, läkin xäzer, bügenge tübän temperaturalı Ğälämdä CP-simmetriä bozılmıy inde, bu täcribälärdä kürsätelgän.

Ägär θ nul'gä tigez tügel bulsa, CP-simmetriä bozıla.

Peççei-Kvin teoriäsendä θ-parametrı - dinamik qır bulıp sanala, ä ul qırnıñ kvantı - aksion dip yörtelä, näq aksion CP-simmetriä bozılu öçen, yäğni matdä antimatdädän östenlege öçen cawaplı bula.

Bütän qaraş buyınça Tabiğät nişläpter θ-poçmağı öçen 0 häm 2π arasında nul'gä bik yaqın qimmäten "saylağan", bu bik säyer, ğäcäyep, läkin neçkä köyläw dip yörtelä.

Üzleklär

Aksion ike fotonğa tarqalırğa tieş.

Xäzerge waqıtta aksionarnı Awrupanıñ Töş Tikşerenüläre Oyışmasında aktiv ezlilär. Älegä tabılmağan, läkin foton-aksion tä'sir iteşüeneñ kostantası yuğarı çige $g_{a\gamma }$ < 1,16×10⁻¹⁰ GeV⁻¹ tabılğan.

Qoyaş tacın cılıtu mömkin säbäpläre: Qoyaş aksionnarnı tarata, soñraq alar köçle magnit qırında fotonnarğa äylänälär.

2014 yılda ingliz ğalime Corc Freyzer aksionnarnıñ turı bulmağan üzleklären XMM-Newton (Multi Mirror Mission) Röntgen teleskobında tabılğanın belderä.

Sıltamalar

• Теоретические предпосылки существования аксиона, лабораторные и астрофизические ограничения на его параметры (обзор в Review of Particle Properties на сайте Particle Data Group , 2014 год ): [1]
• А. Д. Сахаров. Нарушение СР-инвариантности, С-асимметрия и барионная асимметрия вселенной. — Академия Наук СССР, 1967. — ISBN ЖЭТФ. Письма в редакцию. 1967. Т. 5, вып. 1. С. 32-35. [2]
• G. C. Branco, L. Lavoura and J. P. Silva. CP violation. — Clarendon Press, Oxford, 1999. — ISBN ISBN 0-19-850399-7.
• I. Bigi and A. Sanda. CP violation. — Cambridge University Press, 1999. — ISBN ISBN 0-521-44349-0.
• Michael Beyer (Editor). CP Violation in Particle, Nuclear and Astrophysics. — Springer, 2002. — ISBN ISBN 3-540-43705-3. (Коллекция вводных эссе по теме с акцентом на экспериментальные данные.)
• L. Wolfenstein. CP violation. — North-Holland, Amsterdam, 1989. — ISBN 0444-88081X. (Компиляция репринтов различных важных статей по теме, в том числе статьи Т. Д. Ли, Кронина, Фитча, Кобаяси, Масукавы и многих других.)
• David J. Griffiths. Introduction to Elementary Particles. — Wiley, John & Sons, Inc, 1987. — ISBN ISBN 0-471-60386-4.