Massa

Massa (borınğı yunança qamır kisäge) - skalär fizik zurlıq, fizikanıñ iñ möhim zurlıqlarınıñ berse. Başta fizik obyektta matdä miqdarın taswirlağan, quyılğan köçkä qarşılıq kürsätü säläte - inertlıq, häm gravitatsiä üzlege - awırlıq massağa bäyle bula.

Kilogramm xalıqara etalonı

Massa üzlekläre

Zamança fizikada "matdä miqdarı" energiä häm impuls töşençäläre belän bäyle, häm massa - tınıçlıq energiäsenä tigez.

Tabiğättä massa berniçä yullar belän kürsätelä:

• Passiv gravitatsion massa - tışqı gravitatsion qır belän cisemneñ tä'sir iteşüe köçe zurlığın kürsätä.
• Aktiv gravitatsion massa - cisem buldırğan gravitatsion qır zurlığın kürsätä
• İnertlıq massa - cisem inertlığı däräcäsen kürsätä, Nyutonnıñ ikençe qanunında qullanıla

Küp täcribälärdä gravitatsion häm inertlıq massalar tigezlege 10⁻¹³ tögällege belän isbatlanğan.

Klassik mexanikada tulı massa - sistema öleşläre massaları summasına tigez.

Tiñdäşlek mäsläge

Gravitatsiä qırındağı küreneşlär - turı kilüçe inertlıq köçlär qırındağı küreneşlärgä tiñ bula.

Gravitatsion massa - cisemnär üzara gravitatsiä tä'sir iteşüe däräcäse bulıp tora.

İnertlıq massa - cisemnär dinamik üzleklären taswirlıy.

Taswir

Nul' häm uñay massalı cisemnär 4-impulsları

Klassik mexanikada massa - additiv, invariant zurlığı.

Maxsus çağıştırmalılıq teoriäsendä - additivsız, invariant zurlığı häm tübändägeçä bilgelänä:

$m^{2}={\frac {E^{2}}{c^{4}}}-{\frac {\mathbf {p} ^{2}}{c^{2}}}$

E - tulı energiä, p - impuls, c - yaqtılıq tizlege

Telägän qaysı metrikada:

$m^{2}={1 \over c^{2}}g_{ik}p^{i}p^{k}.$

$g_{ik}$ — metrik tenzor, $p^{i}$ — 4-impuls

Tınıçlıq massası

Tınıçlıq massası: $m={\tfrac {E_{0}}{c^{2}}}$

Qayber ülçäw sistemasında yaqtılıq tizlege 1 - gä tigez, şuña kürä:

Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse: $m={\sqrt {p_{i}^{2}}}={\sqrt {E^{2}-\mathbf {p} ^{2}}}$.

Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse : $m={\sqrt {g_{ik}p^{i}p^{k}}}$

Foton (häm uydırma graviton) tınıçlıq massası nul'gä tigez, alar här xisap sistemasında yaqtılıq tizlege belän xäräkät itä.

Törlär

• Uñay massa - tardionnar - Standart modeldä barlıq kisäkçelär: leptonnar, neytrino, kvarklar, W-, Z- bozonnar, Higgs bozonı. Yaqtılıq tizlegennän azraq tizlege belän xäräkät itä ala.
• Nul' massa - lükson - fotonnar, glüonnar. Yaqtılıq tizlege belän xäräkät itä ala (glüon kvant xromodinamikası säbäple irekle xäldä bulmıy).
• Tiskäre massa - uydırma kisäkçelär - telägän nindi tizlege belän xäräkät itä alır ide.
• Uylanma massa - taxion - Yaqtılıq tizlegennän yuğarıraq tizlege belän xäräkät itä ala.

Ülçäw berämlege: Sİ - kg, SGS - gramm.

Ädäbiät

• Джеммер, Макс Понятие массы в классической и современной физике. — М.: Прогресс, 1967.
• Переиздание: Едиториал УРСС, 2003, ISBN 5-354-00363-6.
• Окунь Л. Б. Понятие массы (Масса, энергия, относительность) Успехи физических наук, № 158 (1989)
• Окунь Л. Б. О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?». Успехи физических наук, № 170, с.1366 (2000)
• L. B. Okun On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs (англ.) // Modern Physics Letters A. — 2012. — Vol. 27. — P. 1230041. — DOI:10.1142/S0217732312300418 — arΧiv: 1212.1031
• Спасский Б. И.. История физики. М., «Высшая школа», 1977. Том 1, часть 1-я.
• Gordon Kane. The Mysteries of Mass. // Scientific American. June 27, 2005.

[