Чиялек мәдәнияте
Чиялек мәдәнияте — Көньяк Уралда урта гасырлар эпохасының X—XIV гасырларына караган археологик мәдәният.
Мәдәниятнең атамасы Татарстан Республикасының Сөн елгасы ярында урнашкан Чиялек авылы белән бәйле.
Характеристика
үзгәртүЧиялек мәдәнияте көнбатыштан Шишмә белән Зәй (Каманың кушылдыгы) елгалары аралыгын һәм көнчыгышта Тобол елгасына кадәрге территорияне били. Башкортстан Республикасында Ык, Сөн, Агыйдел, Дим, Әй елгалары бассейнында таралган.
Әзмәт, Дәрбиш, Такталачык дигән каберлекләре белән билгеле. Башкортстан республикасының хәзерге территориясендә бу мәдәнияткә Абдулла алачыгы, Бакалы курганнары,Горнов археологик комплексы, Каранай курганнары, Күбә каберлеге, Мерсим курганнары, Түбән Хаҗәт хазинасы, Сынташтамак курганнары,Торналы калачыгы карый.
Бу мәдәният вәкилләре агач өйләрдә,тирмәләрдә һәм яртылаш җир өйләрдә йөдәгәннәр. Учаклар өйнең төрле урынына урнашкан була, ә тирмәләрдә -уртада. Торакларның җәйгә яраклаштырылганнары да (тирмә,оя, баганалардан корулы каралтылар), кышкылары да булган.
Казылмаларда ком кушып ясалган, сырлар белән бизәлгән балчык савытлар табылган. Мәетләрне тирәнлеге 1,3 м.булган каберлекләрдә җирләгәннәр. Баш очларына балчык савытлар, хайваннарның сөякләрен калдырганнар. Ирләрнең каберләренә ук, кылыч, өзәңге, авызлык,урак, чалгы кебек әйберләрне салганнар. Хатын-кызларныкына, балаларныкына ясану әйберләре, Үзбәк, Янбәк ханнар хакимлек иткән чорга караган алтын сыза тәңкәләре салынган. Мәдәнияткә караган халыклар ярты күчмә тормышта яшәгән уйгыр кабиләләре булган.
XIV гасырның уртасыннан алып мәдәниятнең урман-даласында яшәүчеләр Идел-Җаек далалары буеннан күчеп килүче төрки телле халыкларның басымына дучар була. Төрки кабиләләре территориягә үтеп кергәннән соң, ислам динен кабул иткән халык башкорт, татарларның килеп чыгышына нигез салган.
Каберлекләрдә сакланган матди әйберләр чиялек кабиләләренең кораллану комплексында җиңелчә коралландырылган атта йөрүгә өстенлек бирүе турында сөйлиләр.
Фән
үзгәртүЧиялек мәдәниятен К. К. Ютина, Н. Г. Гарустович, В. А. Иваново, Н. А. Мажитов, Казаков, Н. Л. Решетников, П. Н. Старостин һ.б. галимнәр тикшергән.
Әдәбият
үзгәртү- История башкирского народа : в 7 к. / гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Институт истории, языка и литературы УНЦ РАН. Уфа.: изд. Гилем, 2012. — 400 с.: ил. — ISBN 978-5-02-037008-1. к. 2. — 2012. — ISBN 978-5-91608-100-8
- Иваново В. А. Путями степны кочевой. Уфа, Башкнигоиздат, 1984, С. 38-58.
- Васюткин С. М. Некоторые спорные вопросы археологии Башкирии. СА, № 1, 1968, с. 69-71; Археологическая карта Башкирии. М., 1976, с. 31, 32.
- Мажитов Н. А. Новые материалы о ранней истории башкир. Уфа, АБ, К.2, б, с. 104-108; 1968, с. 69, 70.
- Матвеева Г. И., А, 1975; Мажитов Н. А. Южный Җаек в VII—XIV вв. Москва, 1977, с. 60-74.
- Мажитов Н. А. Южный Җаек в VII—XIV вв. М., 1977, с. 63, 73, 74, табл. XXI, XXII.
- Мажитов Н. А. Южный Җаек в VII—XIV вв. М., 1977, с. 17, 19.
- Памятники археологии Краснокамск района Башкирской АССР. Тасвирлама. Уфа, 1987. 107 с. (күмәк авторов).
- Исследования памятников на р. Белой // АО — 1986 г. М., 1988. С. 166 (в соавторстве с М. Ф. Обыденнов).
