Täre yawları

Täre yawları yä xaçlı yawlar, xaçlı yöreşlär (inglizçä Crusades, frantsuzça Croisades, almança Kreuzzug) - XI-XV ğasırda bulğan Könbatış Awrupa illäreneñ möselmannarğa qarşı höcümnäre. Räsmi tarixta - 1095-1270 yıllarda İerusalim şähären basıp alır öçen Fälästingä qarşı yawlar. Şulay uq Rim papaları oyıştırğan yeretiklarğa häm mäcüsilärgä qarşı suğışlar.

Berençe täre yawı (1096-1099)

Anatoliä 1097 yılda

Berençe täre yawı citäkçelegendä Raymund IV, Tuluza grafı, Normandiä hertsogı Robert III h.b. torğannar.

1097 yılda Bosfor buğazın uza. Balduin Edessanı basıp ala.

1098 yılda Antioxiä şähären basıp ala.

1099 yılnıñ 15 iyülendä täre yörtüçeläre İerusalim basıp ala häm küp möselmannarnı üterä. İerusalim xäkimiätenä Gotfrid de Bulion kilä.

1101 yılda täre yörtüçe ikençe ğäskäre yuq itelä.

İerusalim patşalığına tamplierlar häm hospitalyerlar bulışa.

Mosulda xäkimiätkä kilgän İmad-äd-Din Zangi berniçä möselman bilämälären berläştergäç 1144 yılda Edessa şähären qaytara.

Täre yörtüçelär illäre

Berençe täre yawdan soñ Levant cirendä 4 xristian däwläte kilep çığa:

Edessa graflığı (1146 qädär)
Antioxiä kenäzlege (1268 qädär)
İerusalim patşalığı (1291 yılğa qädär)
Tripoli graflığı (1289 yılğa qädär)

Qıtay häm Hindstannan säwdä yulları täre yörtüçelär illärennän tış mömkin tügel bula, şuña kürä yaña säwdä yulı İdel buyı Bolğarı ile aşa bara häm İdel buyı Bolğarı däwlätenä iqtisadi häm säyäsi üseş kiterä.

İkençe täre yawı (1147-1149)

1147 yılda Konrad üz ğäskäre belän Konstantinopolgä kilä, läkin törek-selcüklär anı diñgezgä qua. Frantsuzlarnıñ ber öleşe diñgez aşa Süriägä bara, qalğannarı yuq itelä.

Nur-äd-Din Edessa şähären azat itä.

1176 yılda Vizantiä imperatorı Manuil Miriokefal yanında selcük törekläre tarafınnan tar-mar itelä.

Nur-äd-Din Dimäşq qalasın azat itä.

Saladin

1174 yılda Saladin yä Säläxetdin Äyübi (Säläx-äd-Din Yosıf ibn Äyüb) Dimäşq, Süriä häm Mesopotamiä cirlären azat itä.

1187 yılda Säläxetdin Tiveriad qalasın basıp ala häm xristian ğaskären tar-mar itä. İerusalim patşası Gi de Luizian häm küp aqsöyäklär alparları äsirlekkä elägä.

Säläxetdin soñraq Akra, Beyrut, Sidon, Kesariä, Askalon h.b. şähärlären azat itä.

1187 yılda Saladin İerusalim şähären azat itä. Täreçelär xäkimiäte astında tik Tir, Tripoli, Antioxiä qalğannar.

Öçençe täre yawı (1189-1192)

Fridrix I Barbarossa zur ğäskären tuplap Saladinğa qarşı bara. Läkin Tawr yılğası ütep barğanda Barbarossa batqan häm böten yaw uñışsız bulğan.

Soñraq uzğan täre yawları näticäsez qalğannar:

Dürtençe täre yawı (1202-1204)
Balalar täre yawı (1212)
Bişençe täre yawı (1217-1221)
Altınçı täre yawı (1228-1229)
Cidençe täre yawı (1248-1254)
Sigezençe täre yawı (1270)

Täre yörtüçelärneñ illären beterü

1280 yıllarda soltan Qalaun Markab, Marakiä, Laodekea, Tripoli şähärlären basıp ala.

Malik-äl-Aşraf Qalaun ulı Akra (1291 yılda), Tir, Sidon, Beyrut, Tortoza şähärlären täreçelärdän azat itä, küp xristiannar suğışta wafat bula, qalğannarı Kipr utrawına qaça.

1291 yıldan soñ tampierlar da Kiprğa, annarı Frantsiägä qaça.

Sıltamalar

С. И. Лучицкая. Крестовые походы 2016 елның 2 октябрь көнендә архивланган. // Словарь средневековой культуры
Крестовые походы
Крестовые походы на сайте «История ордена Храма»