Bişençe täre yawı
Bişençe täre yawı (1217—1221) — awrupalılar İerusalimnı häm İzge Cirneñ[en] qalğan öleşen kire qaytarırğa tırışuwı.
| Bişençe täre yawı
Töp nizağ: Täre yawları | |
Damiettanı qamaw[en] | |
| Data | |
|---|---|
| Urın | |
Näticä |
äyübilär ciñüwe, äyübilär häm täre yörtüçelär arasında sigez yıllıq tınıçlıq |
| Köndäşlär | |
| Täre yörtüçelär:
Levant: Xärbi ordennar: |
Möselmannar: |
| Särğäskärlär | |
| II Andraş[en] VI Leopold[en] |
Äl-Ädil[en] |
Papa III İnnokentiy[en] häm anıñ warisı III Honoriy[en] Macarstan patşası II Andraş[en] häm hersog VI Leopold[en] citäkçelegendäge täre yörtüçelär armiäseneñ İzge Cirgä poxodın oyıştırğannar, ämmä alarnıñ ğämälläre näticäsendä İerusalim möselmannar qulında qalğan. 1218 yılda Oliver fon Paderborn[en] citäkçelegendäge alman armiäse, şulay uq Hollandiä grafı I Villem[en] citäkçelegendäge hollandlar, flamandlar häm frizlarnıñ berläşkän ğäskäre poxodqa quşılğan. Misırda Damiettağa[en] höcüm itärgä niätläp, alar Anatoliädä Koniä soltanlığınıñ[en] sälcükläre belän berläşmä tözegännär. Sälcüklär parallel’ räweştä Süriädä Äyübilärgä höcüm itkännär.
Damiettanı yawlap alğannan soñ, täre yörtüçelär 1221 yılnıñ iyülendä könyaqqa Qähirä yağına xäräkät itkän, läkin azıq-tölek häm su zapası kimegänlektän kire qaytırğa mäcbür bulğannar. Soltan Äl-Kamilneñ[en] tönge höcüme küp sanlı täre yörtüçelärneñ häläq buluwına häm, axır çiktä, alarnıñ armiäseneñ kapitulätsiäsenä kitergän. Äl-Kamil awrupalılar belän sigez yılğa tınıçlıq kileşüwe tözergä rizalaşqan.
Äzerlek
үзгәртүPapa III İnnokentiy[en] 1208 yıldan uq Äyübilär imperiäsen yuq itü häm İerusalimnı kire qaytaru öçen täre poxodın planlaştırğan. 1213 yılnıñ aprelendä ul Quia maior bullasın bastırğan, barlıq xristiannarnı yaña täre poxodına quşılırğa çaqırğan. 1215 yılda çaqırılış Ad Liberandam bullasında qabatlanğan[1].
Fransiä
үзгәртүFransiädä täre yawı ideyaların kardinal Robert Kerzon[en] wäğäzlägän. Ämmä, başqa täre yawılarınnan ayırmalı bularaq, anıñ çaqırularına azlar ğına cawap birgän: Fransiä alparları inde katarlarğa qarşı Albigoy täre yawına[en] cälep itelgän bulğannar.
1215 yılda III İnnokentiy Dürtençe Lateran soborın[en] cıyğan, anda İerusalim patriarxı Raul de Merenkur belän bergä İzge Cirdä xristiannarnıñ pozitsiälären torğızu turında fiker alışqan. III İnnokentiy, Berençe täre yawındağı[en] kebek, yawı başında papalıq toruwın telägän. Ul Dürtençe täre yawı[en] (anıñ östennän venetsiannar kontrol’ alğan) xatalarınnan qaçarğa omtılğan. Papa täre yörtüçelärneñ köçläre Brindizidä 1216 yılda oçraşuwın planlaştırğan häm täre yörtüçelärneñ qorabları häm qoralları bulaçağına garantiä birü öçen möselmannar belän säwdä itüne tıyğan. Här täre yörtüçegä gönahlar kiçerelgän[en]. Şulay uq gönahlar yawda qatnaşuçılarnıñ çığımnarın tülägän, ämmä üzläre qatnaşmağan keşelärgä kiçerelgän.
Macarstan häm Almaniä
үзгәртүAlmaniädä täre yawın Oliver fon Paderborn[en] wäğäzlägän. İmperator II Fridrix[en] 1215 yılda poxodqa quşılırğa tırışqan. Läkin papa 1216 yılda wafat bulğan, häm aña III Honoriy[en] waris bulğan, ul imperatorğa kampaniädä qatnaşunı tıyğan häm Macarstan patşası II Andraş[en] häm Avstriä hersogı VI Leopoldnı[en] täre yawı citäkçeläre dip iğlan itkän. II Andraş täre yawlar tarixında iñ zur armiä cıyğan.
Kampaniä
үзгәртүİerusalim
үзгәртүII Andraş[en] berençe bulıp täre qabul itkän[2]. Macarstanğa qaytqançı ul Bişençe täre yawı liderı bulıp qalğan[3]. II Andraş häm anıñ ğäskärläre 1217 yılnıñ 23 avgustında Splitta cıyılğannar. 9 oktäberdä Venetsiä flotı, ul çorda Awrupadağı iñ zur flot, täre yörtüçelärne Kiprğa kitergän, annan alar Akrağa[en] kitkännär. Anda alar İoann de Brienn[en] (İerusalim patşalığı[en] xakime), I Hugo[en] häm kenäz IV Boemund[en] ğäskärlärenä Süriädä Äyübilärgä[en] qarşı çığu öçen quşılğannar. Oktäberdä täre yörtüçelär liderları II Andraş räislegendä Akrada xärbi şura ütkärgännär[4].
Täre yörtüçelärneñ töşerüwennän soñ möselman xakimiätläre İerusalimda diwarlarnı häm fortifikatsiä qorılmaların cimergännär, ägär xristiannarğa şähärne yawlap alsalar, anı yaklarğa mömkinlek birmäsennär öçen.
II Andraşnıñ yaxşı äzerlängän armiäse 10 noyäberdä Ürdün[en] yılğasında soltan Äl-Ädil[en] ğäskärlären tar-mar itkän. Möselmannar üz nığıtmalarına häm şähärlärenä çigengännär. Katapultalar[en] häm trebüşe[en] waqıtında kilmägän, şuña kürä Livan häm Favor[en] tawındağı nığıtmalarnı yuqqa ğına qamarğa turı kilgän. II Andraş üze waqıtnı törle relikviälär cıyuda ütkärgän. Suğış xäräkätläre sülpän barğan, häm 1218 yılnıñ başında II Andraş citdi awırğan häm Macarstanğa qaytırğa qarar itkän[5]. 1218 yılnıñ fevralendä I Hugo[en] häm IV Boemund[en] dä öylärenä qaytqannar.
Sälcüklär belän alyans
үзгәртүTizdän İzge Cirgä Oliver fon Paderborn[en] häm Hollandiä grafı I Villem[en] citäkçelegendäge holland, flamand häm friz soldatlarınnan torğan täre yörtüçelärneñ yaña oträdları kilgän. Täre yörtüçelär ul waqıtta Alğı Aziädä möselman qödräte töp üzäge bulğan Misırğa höcüm itärgä qarar itkännär. Äyübilärgä «ikençe front» buldıru öçen alar Koniä[en] soltanı Key-Kavus[en] belän berläşmä tözegännär, aña yaraşlı räweştä sälcüklär Süriädäge Misır ğäskärlärenä höcüm itärgä tieş bulğannar.
Misır
үзгәртү1218 yılnıñ iyünendä täre yörtüçelär Damiettağa[en] höcüm itäknnär häm garnizonnıñ qarşılığına qaramastan, 25 avgustta şähärneñ töp manarasın ala alğannar. Alar böten şähärne yawlap ala almağannar, östäwenä ğäskärdä epidemiälär başlanğan, ülgännärneñ berse Robert Kerzon[en] bulğan. Soltan Äl-Ädil wafat bula, häm aña ulı Äl-Kamil[en] waris bulğan. Şul uq waqıtta III Honoriy[en] 1219 yılda Payo Galvaunı[en] täre yawın citäklärgä cibärgän. Äl-Kamil täre yörtüçelär belän tınıçlıq turında söyläşülär alıp barırğa tırışqan. Ul Damiettanı[en] İerusalimğa almaştırırğa täqdim itkän, läkin Payo Galvau bu täqdimnärne qabul itmägän. Bu xaqta işetkäç, I Villem[en] öyenä yözgän. Avgust yäki sentäberdä Assizilı Fransisk[en] täre yörtüçelär lagerenä kilgän häm soltan belän oçraşqan. Noyäber ayında täre yörtüçelär soltannıñ köçen yabıqtırğan häm, nihayät, Damiettanı ala alğannar.
Şähärne basıp alğannan soñ uq täre yörtüçelärneñ liderları arasında kem idärä itäçäge turında bäxäslär başlanğan: dönyawi yäki ruxani keşelär. İoann de Brienn[en] 1220 yılda üzen şähär xucası dip iğlan itkän. Läkin Payo Galvau[en] monıñ belän rizalaşmağan häm İoannı Akrağa qaytırğa mäcbür itkän. İoannnıñ lagerdän kitüwe öleşçä I Lüdvig[en] almannar belän Misırğa kilüwe belän qaplanğan. Rim legatı Misırğa II Fridrix[en] armiäse belän kiler dip ömetlängän. Ämmä Fridrix eçke problemalar belän mäşğül bulğan häm kilmägän. Süriädä ber yıl eşsez torğannan soñ, Damiettağa İoann de Brienn qaytqan, häm täre yörtüçelär 1221 yılnıñ iyülendä könyaqqa Qähirä yağına xäräkät itkän. Bu marş Äl-Kamil ğäskärläreneñ küzlärennän yäşerenmägän. Möselmannarnıñ täre yörtüçelärneñ flangalarına höcümnäre alman soldatların höcümne däwam itüdän baş tartırğa häm Damiettağa qaytırğa mäcbür itkän.
Äl-Kamil sälcüklärne tar-mar itkän Süriädäge başqa Äyübilär belän berläşmägä kerä alğan. Şul uq waqıtta täre yörtüçelärneñ Qahirägä xäräkäte häläqät belän tämamlanğan. Alarnı Nil yılğası tuqtatqan. Täre yörtüçelär elek ütkän qorı kanal suw belän tulğan häm çigenüw yulın tomalağan. Näticädä, misırlılar tönge höcüm yasağannar, bu xristian ğäskärlärendä küp sanlı yuğaltularğa häm alarnıñ armiäseneñ kapitulätsiäsenä kitergän. Kapitulätsiä şartları buyınça alar azat çigenüw alğan, läkin Damiettanı häm ğomumän Misırnı çistartırğa tieş bulğannar.
Näticä
үзгәртүÄl-Kamil awrupalılar belän sigez yıllıq kileşüw tözergä rizalaşqan häm Tormış birüçe Täredän[en] ber kisäkne kire qaytarırğa wäğdä itkän. Ämmä bilgesez säbäplär arqasında soltan soñğı wäğdäsen ütämägän.
Täre yawınıñ uñışsızlığı oksitan şağire Gilyem Figeyranıñ antipap pamfletları barlıqqa kilüwenä kitergän. Alarğa cawap bulıp Gormonda de Monpesyenıñ Greu m’es a durar poeması torğan, anda yawnıñ uñışsızlığı öçen ğayep Payo Galvauğa[en] yäki papalıqqa tügel, ä bozıqlarnıñ «añğıralığına» yöklängän.
Şul uq waqıtta II Fridrix[en] Mariä İolanta[en] häm İoann de Briennnıñ[en] qızı İzabellağa[en] öylängän häm papa aldında yaña täre yawın başlarğa wäğdä itkän.
İskärmälär
үзгәртү- ↑ Christopher Tyerman (2006), God's war: a new history of the Crusades, Harvard University Press, ISBN 0-674-02387-0
- ↑ Alexander Mikaberidze: Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1 (page: 311)
- ↑ Thomas Keightley, Dionysius Lardner. Outlines of history: from the earliest period to the present time (page: 210)
- ↑ Kenneth M. Setton, Norman P. Zacour, Harry W. Hazard. A History of the Crusades: The Impact of the Crusades on the Near East (Page: 358)
- ↑ Jean Richard: The crusades, c 1071-c. 1291, page: 298.
Ädäbiät
үзгәртү- R. L. Wolff/H. W. Hazard (Hrsg.): The later Crusades, 1189—1311 (A History of the Crusades, volume II). University of Wisconsin Press, Madison/Wisconsin 1969, S. 377ff.
- Jonathan Riley-Smith (Hrsg.): Illustrierte Geschichte der Kreuzzüge. Frankfurt/New York 1999, S. 478 (Index, s.v. Damiette).
- Barbara Watterson. The Egyptians. Blackwell Publishing, 1998, S. 260.
- Heinrich von Zeißberg. Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Einzelband Nr. 18: Lassus — Litschower. 1. Auflage. Leipzig, Verlag von Dunder & Humblot, 1883, S. 389.
- J. Tolan, St. Francis and the Sultan: The Curious History of a Christian-Muslim Encounter. Oxford: Oxford University Press, 2009. [book about Francis of Assisi’s mission to the Egyptian Sultan Al-Kamil at Damietta in 1219]