Wikipedia

Stepan Bandera

(Степан Бандера битеннән юнәлтелде)

Stepan Bandera, Stepan Andrey ulı Bandera (ukr. Степан Андрійович Бандера; 1909 — 1959) — Ukraina säyäsi eşleklese, ukrain millätçelegeneñ nigezläwçese häm ideologı, faşist Almaniä belän xezmättäşlek itüçe, suğış cinäyätçese, anıñ citäkçelegendä 5 million Könbatış Ukrainada torğan watandaşlar üterelgän[1] Könbatış Ukrainada (Galitsiä) ukrain milli xäräkäteneñ citäkçeläreneñ berse, Ukrainanın bäysezlege öçen sovet häm bäysez Ukrain däwlätenen bar başqa doşmannarına qarşı köräşkän Ukrain millätçeläre oyışmasınıñ (Організація українських націоналістів (ОУН)) başlığı. Ukrainnarnı vengrlaştıru, poläkläşterü häm ruslaştıruğa, şulay uq kommunist ideologiäsenä qarşı köräşkän, küp qarşılıq tudırğan şäxes.

Stepan Bandera
 ukr. Степан Бандера
Stepan Bandera
Hönäre säyäsi eşleklese, millätçe, suğış cinäyätçese
Tuu datası 1 ğinwar 1909(1909-01-01)
Ülem datası 15 oktäber 1959(1959-10-15) (50 yäş)
Ülem cire Münxen
Dine Ukraina grek-katolik çirkäwe

Tärcemäi xäle

үзгәртү

İrtänge tormış

үзгәртү
 
Banderalar ğäiläse yortı, Staryy Uxryniv

Avstro-Vengriä imperiäsenä kergän Galitsiä häm Lodomeriä patşalığın Kaluş rayonındağı Uxrınıv Strın (Uxrynyv Stryn ) isemle awılda (bügenge könge Ukraina) tua. Ätise Andriy Bandera, cirle ukrain grek-katolik çirkäwenen ber ruxanie, änise Miroslava şul uq awılındağı başqa ruxaninen qızı. Qayber çığanaqlar anın yähüd näselennän buluın alğa sörä.

Stepan balaçağın Uxrıniv Starıi awılında ätiläre-babaları yortında ütkärä.

1922 yılnın yazında änise tamaq tuberkulözınnan ülä.

Belem alu

үзгәртү

Bandera Strıi awılında mäktäbendä uqıy[2], Sokil sport cämğiätendä qatnaşa.

 
Stepan Bandera, Plast skautları wäkile (1923)

1923 yılda, 14 yäştä Bandera Ukrain skautlarının «Plast» oyışmasına, sonraq Çornomortsi törkemenä kerä.

1927 yılda mäktäpne betergäç Çexoslovakiäneñ Podebradı şähärendäge Ukrain iqtisad häm texnologiä kölliätenä kerä, tik Poläk xökümäte ana ildän çığu öçen kiräkle käğäzlärne birmi.[3]

1928 yılda Ukrain milläte şäxeslärenä açıq bulğan çikle uqu programmalar isemlegennän saylap, Bandera Lviv politexnik institutınıñ agronomiä programmasın buyınça uqırğa kerä.[2][4]

Säyäsi karyera

үзгәртү

Mäktäp häm yuğarı uqu yortında törle millätçe törkemnärdä aktiv qatnaşa, bu oyışmalarının ın aktiv eşçänlek alıp baruçısı — Andriy Melnik citäklägän OUN bulğan.[2] Ukraina qorallı oyışmasınıñ äğzası (1927 yıldan), Ukraina millätçelär oyışmasınıñ äğzası (1929 yıldan), terror aktların oyıştıruçı.

Mittlätçelek eşenä bireşkänlege arqasında Stepan Bandera bu oyışmaları eçendäge ierarxiäsendä tiz üsä: 1931 yılda OUN baş propagandaçısı däräcäsenä menä, 1932-33 yıllarında Galitsiädäge OUN bilegenen başlıq yärdämçese, 1933 yılda OUN başlığı[4]

Bandera öçen milli berlek häm berdämlek bik ähämmiätle bulu säbäple, Könbatış Ukrainada törle sıynıf watandaşları arasında yaqlaw alu buyınça eş alıp bara, 1930nçı yıllar başında Könbatış häm Könçığış Ukrainada millätçe törkemnäre belän elemtägä kerep, alarnı üsterü eşçänlegenä birelä.[2]

Pülşä xökümätlärenen ukrainnarnı poläklaştıruğa, iqtisadi yaqtan poläk monopolialarğa qarşı köräşe däwamında terroristlıq aktların qullanuları öçen 1934 yılda qulğa alına - Pülşä eçke eşlär ministrı Bronisław Pieracki'nı üterergä torışlığı häm tulayım OUN eşçänlegenä qarata mäxkämä protseslarında terrorizmda ğäyeplänä, ülem cäzasın ala, tik amnistiä arqasında tormış buyı zindan sroğına üzgärtelä.[4]

1936—1939 yılda Pülşä törmälärendä utıra

1940 yılda, OUN ikegä bülenä: en:OUN-M (melnykçılar/integratsionistlar) häm en:OUN-B (banderaçılar/inqiylabçılar).

Stepan Bandera 1941 yılnın 30 iyün Lviv şähärendä yasalğan Bäysez Ukrain däwlätenen iğlan itelüe öçen cawaplı.

OUN sovet ğäskärlärenen Ukrainadan çigenüdän qullanırğa isäplägän ide. Qayber wäkilläre Sovet Berlege qarşı köräştä Natsist Almaniädä berektäşen tapqannar dip sanağannar ide. Tik Bäysezlek proklamatsiäse yasalğannan son berniçä kön ütkäç natsistlar Lvivka kergäç, yaña iğlan itelgän xökümäte liderları qulğa alına häm Almaniädäge kontsentratsion lagergä cibärelä.

Proklamatsiädän çigenergä telämägän Bandera 1941 yılnın 6 iyüldä qulğa alına häm 1944 yılnın sentäber ayına qädär Zaksenhauzen kontslagerendä utıra.[5]

Bandera kontslagerdä bulğanda OUN-B yazmışı

үзгәртү

Bäysezlek proklamatsiäsennän soñ ike yıl eçendä OUN-B'nıñ 80% citäkçelege natsistlar tarafınnan irektän mäxrüm bula yäki üterelä.[6][7][8]

1942 yılda Almaniä maxsus xezmätläre Ukrain millätçelärenen yähüdlärgä tigez qarawların açıqlıy: üz eşlärenä faydalı bulğanda üterälär yäki yärdäm itälär. Banderanıñ xäräkätendä berniçä yähüd qatnaşa,[9], Banderanıñ yaqın xezmättäşlärenen xatınnarı arasında yähüdlär dä oçrıy.

«...Bandera xäräkäte yalğan pasportlarnı üz wäkillärenä genä tügel, yähüdilärgä dä oyıştırğanı açıq bilgelände.»
Berlindağı iminlek politsiäse başlığı 1942 yılnıñ 30 Martında yazuı[10]

Bandera almannar belän konflikta bulğanda, bäysez ukrain ğäskäre küp yähüdlärne natsistlardan qaçırğan.[11]

Cawaplılıq kübesençä OUN-Bandera oyışmasında bulğan 1943 yılğı yaz häm cäyge poläklarğa qarşı Volınia kampaniäse däwamında 70 000 qädär (kübesençä xatın qızlar häm balalar, qoralsız irlär) üterelgän dip isäplänelä.[12]

İrekkä çıqqaç

үзгәртү
  • 1947 yılda OUN Provod citäkçese.
  • 1959 yılda KGB agentı Bogdan Staşinskiy tarafınnan üterelä.

Eşçänlegenä törle qaraşlar

үзгәртү

Sovetlar Berlegendä «banderaçı» töşençäse aqrınlap urtaqlıq isemenä äwerelgän häm barlıq ukrain millatçelargä qarata qullanılğan.

Antifaşist qaraşı

үзгәртү

Faşist Almaniä belän xezmättäşlek itüe, terrorizm ğämällären qullanğanı häm SSRBğa qarşı çığuı arqasında suğış cinäyätçese iseme tağıla, anıñ citäkçelegendä 5 million Könbatış Ukrainada torğan watandaşlar üterelgän[1].

Cinäyätlär

үзгәртү

Rusiädä, Pülşäda, İsraildä suğış cinäyätçese bulıp sanala. İseme belän bäylänelgän cinäyätlär arasında:[1]

  • 100 000 kievle Babiy Yarda üterelgän
  • Beloruslar dürttän bere üterelgän häm Belorus Xatın' awılı yandırıp beterelgän
  • ber million artıq yähüd üterelgän
  • ber million artıq ukrain üterelgän
  • 500 meñ artıq qızıl ğäskäri üterelgän
  • 200 meñ artıq poläk üterelgän

Könbatış Ukrainada qaraş

үзгәртү
 
Yevromäydan «İnqıylab ştabı». Stepan Bandera suräte

Anıñ eşçänlege dan-şöhrät cırlawdan kisken tänqitlänügä qädär ayırıla.[13]

Bandera, OUN häm Natsist Almaniäse arasındağı mönäsäbätlär David Marples kebek tarixçılar tarafınnan «ikele», taktik häm opportunistik dip bäyälänä: här yaq ikençesen üz maqsatlarında qullanırğa torışa tik uñışsız.[14]

Qayber Ukraina säyäsät eşlekleläre buyınça Sovet Berlege Banderanı häm İkençe bötendönya suğışı zamanında aktiv bulğan bar başqa ukrain millätçeläreneñ isemnären pıçratırğa tırışa.[15][16][17][18]

Könbatış Ukrainada, ukrain millätçelär arasında milli qaharman bulıp sanala — anarğa häykällär açıla. Ukrain millätçelär arasında Bandera - fiker iäse häm pot bulıp sanala.

2010 yılnın 22 ğinwarında üz wazifasınnan kitep baruçı Ukraina prezidentı Viktor Yuşçenko Banderağa Ukraina qaharmanı titulın bırä[19] xalıqara ğawğa kütärä - Awrupa Parlamentı, Rus, Poläk häm Yähüdi oyışmalar qarşı çığa,[20][21][22][23], Rusiä yaqlı xökümät häm mäxkämä tarafınnan 2010 aprel' ayında qanunsız dip bilgelänä häm räsmi kileş yuqqa çığarıla.[24]

2013-2014 yılda Kievta bulğan nizağlar waqıtında Yevromäydan tarafdarları Bandera süräten «İnqıylab ştabı»na berketälär.

Çit illärdäge qaraş

үзгәртү
 
Stepan Bandera monument in Ternopil

AQŞ Times gäzite avtorı Sam MakIntayr, Stepan Banderanıñ xäzerge säyäsi waqiğalarda isemen qullanu turında yazıp, aña tübändäge sıyfatlama birä:

Bandera Ukraina bäysezlege öçen barğan qansız häm öleşçä terroristik eşçänlekkä qatnaşqan, ul, hiçşiksez, natsistlar Almaniäsen sovet xäkimlegenä qarşı faydalı soyuzdaş itep qaradı... Banderanıñ ayırım tarafdarları entuziazm tulı kollaboratsionistlar bula, qaysıberläre yähüdi häm poläklarnı yuq itüdä qatnaşqannar. Ukrainada etnik suyışlarnıñ töp massası barğanda, Bandera äle törmädä bula, bu, älbättä, [irektä bulsa] alarnı tuqtatır ide digänne añlatmıy. Natsistlar belän mönäsäbätlär ambivalent häm opportunistik bulalar.[25]

Ukrainadağı konfliktta qatnaşuçı ike yaq ta tarixi qorbannarnı tanıtunı sorıy. Rusiädä — faşizm belän köräştä qıyılğan häm sındırılğan cannar öçen, Ukraina millätçeläre arasında – sovet xäkimlegen alıp taşlaw öçen alıp barılğan ozaq häm qanlı köräş öçen. Tarixqa bulğan ike bügenge qaraşlarnıñ üzara qarşılığında Stepan Bandera iseme yäşenuzdırğıç bulıp xezmät itä.[26]

İskärmälär

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Европейские историки о кровавых преступлениях Бандеры
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Murdered by Moscow. - [4] Stepan Bandera, His Life and Struggle (by Danylo Chaykovsky). Exlibris.org.ua. 2010-03-17 тикшерелгән.
  3. ↑ Ukrainian College of Technology and Economics in Podebrady
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Bandera, Stepan. Encyclopediaofukraine.com. 2010-03-17 тикшерелгән.
  5. ↑ Biography of Bandera, archived from the original on 2015-01-01, retrieved 2014-03-04 
  6. ↑ Timothy Snyder. The Causes of Ukrainian-Polish Ethnic Cleansing 1943. Past & Present, No. 179 (May, 2003), pp. 207
  7. ↑ БАНДЕРА Степан Андрійович at Institute of History - National Academy of Sciences of Ukraine
  8. ↑ WEST GERMANY: The Partisan Monday, Nov. 02, 1959, archived from the original on 2013-08-27, retrieved 2014-03-04 
  9. ↑ Philip Friedman. Ukrainian-Jewish Relations During the Nazi Occupation. In Roads to Extinction: Essays on the Holocaust. (1980) New York: Conference of Jewish Social Studies. pg. 204
  10. ↑ By Herbert Romerstein. Divide and Conquer: the KGB Disinformation Campaign Against Ukrainians and Jews. Ukrainian Quarterly, Fall 2004. By Herbert Romerstein. Iwp.edu. әлеге чыганактан 2009-06-20 архивланды. 2010-03-17 тикшерелгән.
  11. ↑ Friedman, P.. «Ukrainian-Jewish Relations During the Nazi Occupation, YIVO Annual of Jewish Social Science v. 12, pp. 259–96, 1958–59».
  12. ↑ To Resolve the Ukrainian Question Once and For All: The Ethnic Cleansing of Ukrainians in Poland, 1943-1947 2011 елның 16 май көнендә архивланган., Timothy Snyder, Working Paper, Yale University, 2001
  13. ↑ Довкола цієї контраверсійної постаті й донині точаться гострі суперечки, що супроводжуються розмаїттям оцінок: від різко негативних до суцільно апологетичних. D.Vyedeneyev O.Lysenko OUN and foreign intelligence services 1920s-1950s Ukrainian Historical Magazine 3, 2009 p.132– Institute of History National Academy of Sciences of Ukraine http://www.history.org.ua/JournALL/journal/2009/3/11.pdf
  14. ↑ David Marples. (2007). Heroes and villains: creating national history in contemporary Ukraine . Central European University Press, pp. 150 and 161
  15. ↑ Stepan Bandera: Hero or Nazi sympathizer?, Kyiv Post (October 2, 2008)
  16. ↑ Myths from U.S.S.R. still have strong pull today, Kyiv Post (February 25, 2009)
  17. ↑ US intelligence perceptions of Soviet power, 1921-1946 by Léonard Leshuk, Routledge, 2002, ISBN 0714653063/ISBN 978-0714653068 (page 229)
  18. ↑ Heroes and villains: creating national history in contemporary Ukraine by David R. Marples, Central European University Press, 2007, ISBN 9637326987/ISBN 978-9637326981 (page 234)
  19. ↑ Калып:Uk УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАИНЫ № 46/2010: О присвоении С.Бандере звания Герой Украины. President of Ukraine. Retrieved January 22, 2010.
  20. ↑ Russia condemns Yushchenko for declaring Bandera a Hero of Ukraine. Voice of Russia (January 26, 2010). әлеге чыганактан 2012-11-14 архивланды. May 3, 2012 тикшерелгән.
  21. ↑ [1] 2012 елның 29 февраль көнендә архивланган., Simon Wiesenthal Center (January 28, 2010)
  22. ↑ [2] 2010 елның 6 февраль көнендә архивланган. Student Union of French Jews, (February 1, 2010)
  23. ↑ Narvselius, Eleonora (2012). «The ‘Bandera Debate’: The Contentious Legacy of World War II and Liberalization of Collective Memory in Western Ukraine». Canadian Slavonic Papers 54 (3–4): 469–490. ISSN 0008-5006.
  24. ↑ Рішенням суду президентський указ «Про присвоєння С.Бандері звання Герой України» скасовано, President.gov.ua. Retrieved January 16, 2011.
  25. ↑ Ambivalent – bu oçraqta ike yaqlı: opportunistik (uñaylı, tabışlı) – bu oçraqta üz faydasın quğan digänne añlata.
  26. ↑ The Times: Поняв Бандеру, вы поймете Украину

Ädäbiät

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Stepan_Bandera&oldid=4114141