Amerika Quşma Ştatları: юрамалар арасында аерма

|flagbirem=Flag of the United States.svg|AQŞ flagıbayrağı

|däwlät=[[federatsiəfederatsiä]]

|ere şähärlär=[[NewN'yu York City]], [[Los AngelesAndjeles]], Chicago[[Çikago]], Houston[[Xyuston]]

'''Amerika Quşma Ştatları''' (inglizçəinglizçä ''United States of America'', kiril - ''Америка Кушма Штатлары'') - [[Tönyaq Amerika]]da urnaşqan dəwlətdäwlät. Xalıq sanı buyınça ɵçençeöçençe, məydanımäydanı buyınça dürtençe urında. DɵnyanıñDönyanıñ iñ ere iqtisadi, səyəsisäyäsi, mədənimädäni həmhäm fənnifänni üzəklərennənüzäklärennän sanala. Başqalası - VaşingtonWaşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, KolumbiəKolumbiä federal okrugı həmhäm berniçəberniçä buysınğan cirleklərdəncirleklärdän tora. Amerikada yəşəwçelərneyäşäwçelärne ''Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.

== EtimolojiyaEtimologiya ==

''Americas'' terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya səyəxətçesesäyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kiləkilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı DeklaratsiədyaDeklaratsiädä atala. Bu DeklarasiyaDeklarasiä ''13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeləreilçeläre'' tarafınnan "bertawıştan xuplanğan DeklarasiyaDeklarasiä'' bulıp tora.

== СoğrafiyaGeografiä ==

AQŞnıñ kontinental ɵleşeöleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennənçigennän Meksika çigenəçigenä xətlexätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, tɵptöp territoriyadənterritoriädän Kanada arqılı bülengənbülengän. MəydanıMäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik həmhäm Tın okeannar belənbelän çiktəşçiktäş. HawaiiHawai Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı həmhäm məydanımäydanı buyınça Karib diñezendədiñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriəseterritoriäse. Guam həmhäm berniçəberniçä keçe territoriyalərdənterritoriälärdän başqa, AQŞ tɵnyaqtönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.

AQŞtanAQŞnıñ iñ biek noqtası - Mk'Kinli tawı (6, 194 m). Rocky[[Qıyalı Mountainstawlar]] isəisä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.

AQŞnınAQŞnıñ məydanı mäydanı zur bulğanğa kürəkürä, klimatnıñ barllıqbarlıq tɵrlərentörlären dədä tabıp bula diərlekdiärlek.

* [[1607]] — Ceymestawn, VirginiyaVirdjiniä'da berençe koloniəkoloniä barlıqqa kiləkilä.

* [[1620]] — Plimut şəhərendəşähärendä berençe YeñiYaña İngleterrəAngliä koloniəsekoloniäse.

* [[1626]] — Niderlandlar keşelərekeşeläre Yaña Amsterdam şəhərenəşähärenä nigez sala, soñınnan [[Nyu York]] isemen ala

* [[1776]], [[4 Yül]] — Böyek BritaniyadənBritaniädän azatlıqnı iğlan itkənitkän deklarasiədeklarasiä qabul iteləitelä.

*** [[24 august]] — Britan armiəsearmiäse tarafınnan [[VaşingtonWaşington]] şəhəreşähäre yandırıla .

*** [[8 ğıynwar]] — Nyu Orlean yanında İngliz armiəsearmiäse ciñeləciñelä

* [[1819]], [[21 fevral]] — Florida ştatı 5 milliommillion dollarğa satıp alına

* [[1830]] — Hindistan Kaldırma Yasası qabul iteləitelä

* [[1846]]—[[1848]] — Amerika-Meksika suğışı, näticədənäticädä AQŞ elekkege Meksikanıñ yartı territoriyasenəterritoriäsenä dəğwadäğwa itəitä

* [[1861]]—[[1865]] — GracdanGrajdannar suğışı, qollıq tıyıla

* [[1867]] — RusiyadənRusiädän AlyaskaAl'aska satıp alına

* [[1913]], [[23 dekabr]] — Federal Reserv SistemaSisteması tözelətözelä

* [[1917]] — AQŞ Antanta yağında Berençe Bɵtendɵnyabötendönya suğışına kerəkerä

* [[1941]], [[7 dekabr]] — Yaponnar Perl-Harbor'ğa hɵcümhöcüm itəitä, AQŞ İkençe Bɵtendɵnyabötendönya suğışına kerəkerä

* [[1945]] [[6 august|6]] həmhäm [[8 august]] — Hirosima həmhäm Nagasaki şəhərlərenəşähärlärenä atom-tɵştöş bomba kullanıla, 250 meñgəmeñgä yaqın keşe wafat

* [[1961]] [[20 ğıynwar]] — ConDjon FisceraldFidjerald Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan iteləitelä

** Karib kriziskrizisı

*** [[8 sentäber|8 sentabr]] — Sovyet qalqannarı Kubağa kiləkilä

*** [[14 oktäber|14 oktabr]] — qalqannar havohava fotolar yərdəmendəyärdämendä faş iteləitelä

*** [[28 oktäber|28 oktabr]] — Nikita Xruşçov Kubadan qalqannarniqalqannarnı alu turında iğlan itəitä

** may — BirminğamBirmingem, Alabama'da təntän töse buyınça diskriminatsiəgədiskriminatsiägä qarşı dulqınlanular

** [[22 noyäber|22 noyabr]] — ConDjon FisceraldFidjerald Kennedi ütereləüterelä

* [[1969]], [[21 yül]] — NeylNiel Armstrong ayğaAyğa ayaq basa

* [[1973]], mart — [[1974]], [[9 avgust]] — UotergeytWotergeyt skandalı, Prezident Riçard Nikson Aq Yortnı taşlap kitərgəkitärgä məcbürmäcbür

* [[1987]] [[19 oktäber|19 oktabr]] — «Qara düşəmbedüşämbe» Dow Cons Industrial Indexı 22.68% yuğalta

* [[1992]] - Los AncelestaAndjelesta Qara bunt

* [[2003]] — GıyraqĞıyraq suğışı

Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçəberniçä çit territoriyadənterritoriädän tora. Ştatlar ilçe'larğarayonnarğa bülenəbülenä.

* CənubKönyaq Dakota

* CənubKönyaq Karolina

* DelaverDelawer

* HawaiiHawai

* QərbiKönbat Virjinia

* Nyu MexicoMeksiko

* ŞimaliTönyaq Dakota

* ŞimaliTönyaq Karolina

== SəyəsətSäyäsät ==

AQŞ dɵnyanıñdönyanıñ in berençe federativ dəwlətedäwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiədemokratiä həmhäm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması ɵçöç qatlamğa bülenəbülenä: federativ, regional həmhäm lokal'. Lokal' xəkimiətxäkimiät ğədəttəğädättä munisipal həmhäm cirle qalıplarğa bülenəbülenä. Küp oçraqta xəkimiətxäkimiät organnarına keşelərkeşelär küpçelek prinsibı nəticəsendanäticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional prinsip faydalanılmıy. SaylaySaylaw xoquqı 18 yəştənyäştän bireləbirelä.

Federal həkimiəthäkimiät ɵçöç bülektənbülektän tora:

* Qanuni, ike kameralı Kongres (Senat and WaqillarWaqillär EviPalatası) - federal qanunarnı qabul itəitä, suğışnı iğlan itəitä, kileşülərnekileşülärne raslıy, impiçment eşen başlaybaşlaw hoquqlarına iəiä.

* HɵkümatXökümät, Prezident həmhäm ĞəskərlərneñĞäskärlärneñ Baş CitəkçeseCitäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslauraslaw h.b. xoquqlarğa iəiä.

* HakimXakim, Yuğarı Xakim həmhäm federal xakimnär.

WaqillarWaqillär EviPalatası 435 əğzaäğza təşkiltäşkil itəitä, hərbersehärberse ike yılğa saylana həmhäm konstitusionkonstitutsion okrugnı təqdirtäqdir itəitä. Okruglar hərhär 10 yılnı yañadan üzgərteləüzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berərberär keşene cibərəcibärä. HərberHärber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtərdürtär yıldan torğan ike srok dəwamındadäwamında çitəkçelekçitäkçelek itəitä.

AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad tɵrkemenətörkemenä kerəkerä. AQŞnıñ BerdəmBerdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% təşkiltäşkil itəitä.

Median kerem (ğəiləğäilä isəbeisäbe) - 46,326 dollar

İñ yarlı 25% ğəilələrneñğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar

BTP (BerdəmBerdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3%

İnflasiəİnflasiä - 2,4%

DəwlətDäwlät əcəteäcäte - 8,94 trillion dollar

== DemografiyaDemografiä ==

Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belənbelän, AQŞ dɵñyədadöñyäda ɵçençeöçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendəoktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe təşkiltäşkil itte. Amerika xalqın isəpləgəndəisäplägändä, ğədəttəğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertələrkertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu [[Awrupa Berlege]]ndəgendäge 0.16% üseş belənbelän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dɵnyadönya kürsətkeçlərennänkürsätkeçlärennän keçerəkkeçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay həmhäm İndstannanHindstannan kiləkilä.

AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. AlrnıñAlarnıñ tɵptöp çığış illəreilläre - [[Almaniä|Almaniə]], [[İrlandiä|İrlandiya]], [[Angliä|Angliə]]. Rasa tözeleşendətözeleşendä AziəAziä keşelərekeşeläre (kübesençəkübesençä qıtaylılar həmhäm filipinlelərfilipinlelär) ikençe urında.

İspan Amerikannarnıñ sanı artuı tɵptöp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yəşiyäşi dip işəplənəisäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe həmhäm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp səbəbesäbäbe, migrasiədəmigrasiädä bigrəkbigräk, İspannarnıñ ğəilyələrendəğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xəzergexäzerge waqıtta - 69.7%).

Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 metropolitenşähärläşkän kişərlegendəkişärlegendä yəşiyäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şəhərdəşähärdä (Nyu York, Los AncelesAndjeles, Çikago, HyustonXyuston) - 2 millionnan artıq.

|İspanik yəkiyäki Latino||14.50%

|AziəAziä Amerikanı||4.32%

|HawaiiHawai keşelərekeşeläre||0.14%

!colspan=8|AQŞnıñ iñ küp keşe yəşəgənyäşägän urınnar

!rowspan=2 align=center |ŞəhərŞähär

| 1 ||align=left | [[New York City|Nyu York Siti]] || '''8,143,197''' || 26,720 || 10,316 ||18,818,536 ||1||align=center | Tönyaq-köçığış AQŞ

| 2 ||align=left | [[Los Angeles, California|Los AncelesAndjeles]] || '''3,844,829''' || 8,567 || 3,165 || 12,950,129 ||2||align=center |Könbatış AQŞ

| 3 ||align=left | [[Chicago|Çikago]] || '''2,842,518''' || 12,604 || 4,867 || 9,505,748 ||3|| align=center |Urta Könbatış

| 4 ||align=left | [[Houston, Texas|HyustonXyuston]] || '''2,016,582''' || 3,480 || 1,344 || 5,539,949 ||6|| align=center |Könyaq AQŞ

| 5 ||align=left | [[Philadelphia, Pennsylvania|Filadelfiya, Pennsilvaniya]] || '''1,463,281''' || 10,883|| 4,202 || 5,826,742 ||5|| align=center |KɵnyaqKönyaq-kɵçığışköçığış

== BəyrəmnərBäyrämnär ==

! width=50 % | ÖstəmələrÖstämälär

| Ğıynvarnıñ ɵçençeöçençe düşəmbesedüşämbese || Martin Lüter King KɵneKöne || Martin Luther King, Jr. Day ||

| Fevralneñ ɵçençeöçençe düşəmbesedüşämbese || Prezidentlar kɵneköne || Presidents' Day || C. Waşington tuğan kɵnkön

| Maynıñ soñğı düşəmbesedüşämbese || Suğış qırında ülgənnərneülgännärne iskəiskä alu kɵneköne || Memorial Day ||

| 4nçe iül|| Azatlıq kɵneköne|| Independence Day||

| Sentabrneñ berençe düşəmbesedüşämbese || XezmətXezmät kɵneköne || Labor Day||

| Oktabrneñ ikençe düşəmbesedüşämbese || Kolumb kɵneköne || Columbus Day || Ameriqanı açqan kɵnkön

| 11nçe noyabr || Veterannar kɵneköne || Veterans Day ||

| Noyabrneñ dürtençe pənceşəmbesepänceşämbese || RəxmətRäxmät kɵneköne || Thanksgiving Day||

* [http://www.usa.gov AQŞ xɵküməteneñxökümäteneñ rəsmiräsmi portalı]

* [http://www.loc.gov/index.html Kongres kitapxənəsekitapxänäse]