Татарларны гыйльми өйрәнү җәмгыяте: юрамалар арасында аерма

 

[[1920 еллар]]ны тасвирлаучы сыйфат булып, Шәрыкны өйрәнү буенча яңа җәмгыять һәм оешмалар барлыкка килүе тора. Татар халкының дәүләтчелеген торгызу милли мәдәният өлкәсендә тикшеренүләр үткәрергә этәргеч була. Шуңа күрә төбәкне өйрәнүнең төрле тармаклары белән шөгыльләнгән кайбер белгечләрнең эшчәнлеге бердәм оештырылган үзәк булдыруны таләп иткән. Анда фәндә булган иң әһәмиятле мәсьәләләр буенча фикер алышу, киңәшләшү һәм татарчылык буенча чираттагы мәсьәләләрне эшләп чыгару фаразланган. Шундый үзәк булдыруга [[1922 елда]] беренче адымнар [[Шәркыятьчеләр җәмгыяте]] каршында [[Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча Татарстан республикасының Фәнни җәмгыяте]] булдырылгач ясала. Тиздән [[Шәркыятьчеләр җәмгыяте]] ябыла, ә аның каршында булдырылган җәмгыять [[ТАССР Мәгариф халык комиссарияты карамагындагы Гыйльми үзәк каршында Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте]]нә үзгәртелә. Аның беренче тантаналы утырышы [[1923 елның 30 мае]]нда татар һәм рус галимнәре катнашында үткәрелә. Шул сәбәпле нәкъ әлеге дата [[Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте]]нең барлыкка килү датасы дип карала, әмма [[Фәттахова Г.Ә.]] һәм [[Вәлиев Р.К.]] үзләренең хезмәтендә башка датаны да атарга мөмкинлеген искәртәләр. Алар фикеренчә, 1923 елның апрелендә Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятен оештыру буенча уздырылган комиссия утырышында түбәндәге нәтиҗә чыгарыла: Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте программасына кертелергә тиешле мәсьәләләр тулысынча Казанда Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча фәнни Җәмгыятьнең мәсьәләләре булып торалар. Эшчәнлекне тикшергәч, комиссия Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча фәнни Җәмгыятьненең атамасын Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенә үзгәртергә, дигән карар чыгара. Шул рәвешле, җәмгыятьнең барлыкка килү датасы дип 1923 елның 22 апрелен дә атарга була.

 

11. Зайцев А. В. Дом татарской культуры /А. В. Зайцев // Татарская энциклопедия.— Казань : Институт Татарской энциклопедии, 2005. – Т. 2: Г – Й. – 2005. – С. 146.