Кыргызстанда мәгариф
.svg){kind=small}
Кыргызстанда белем алу тугыз ел, җиде яшьтән алып унбиш яшькә кадәрге тугыз ел дәвамында мәҗбүри булып тора[1]. Дүрт ел башлангыч мәктәп һәм биш ел урта мәктәптән соң, система ике еллык урта мәктәп, урта махсус мәктәп яки һөнәри училище тәкъдим итә[2].
| Кыргызстанда мәгариф | |
| Дәүләт |
 Кыргызстан |
|---|---|
| Урын | Кыргызстан |
 Кыргызстанда мәгариф Викиҗыентыкта | |
Мәгариф һәм фән министрлыгы Кыргызстанда белем алу өчен җавап бирә[3]. Укытучыларның хезмәт хакын киметүгә һәм җиһазларның һәркем өчен мөмкин булуына китергән бюджетны кыскарту хатын-кызлар җенесендәге укучылар санының кимүенә пропорциональ булмаган рәвештә чагыла[1].
2008 елда тулаем эчке продуктның 3,7 проценты мәгарифкә тотылган[4]. 2001 елда тиешле яшь төркеменең 89 проценты мәҗбүри программага кертелсә дә, бу күрсәткеч 2000 еллар башында кимегән[1][4].. 2004 елда Кыргызстанда белем дәрәҗәсе 98,7 процент тәшкил иткән[1].
Структура һәм оешма үзгәртү
Мәктәпкәчә һәм башлангыч белем үзгәртү
«Мәгариф турында» гы закон һәм «Мәктәпкәчә белем бирү турында» гы закон нигезендә, мәктәпкәчә белем бирү өзлексез белем бирүнең башлангыч стадиясе булып тора һәм «шәхеснең физик, интеллектуаль һәм әхлакый үсеше нигезләренә»нигез салуга юнәлтелгән[3]. Аңа керү мөмкинлеге чикләнгән (2005 елда исәпләүнең чиста коэффициенты 10 % )[4]. 2004-нче елда Кыргызстанда грамоталылык дәрәҗәсе 98,7 процент тәшкил итте[1]. Гомуми белем бирү оешмаларында һәм белем бирү эшчәнлеге өчен лицензияләнгән оешмаларда 5-7 яшьлек балалар өчен мәктәпкәчә белем бирү программалары тормышка ашырыла. 2015-16 уку елыннан Кыргыз Республикасында 480 сәгатьлек (еллык) мәктәпкәчә белем бирү үткәрелә[2].
Башлангыч мәктәп гадәттә 6 яки 7 яшьтән башлана, дүрт ел дәвам итә һәм мәҗбүри. 2007 елдан башлап мәктәп формалары башлангыч белем бирүдә мәҗбүри булды[4]. Укыту сыйфаты кайвакыт "начар" дип атала[4]. Кыргызстан, PISA 2006 урта белем бирү сыйфатын анализлау нигезендә, уку, математика һәм табигый фәннәр буенча соңгы урынны алган[4].[2].
Урта белем үзгәртү
Урта белем төп урта белем белән башлана, ул дүрт ел дәвам итә һәм мәҗбүри[3]. Аннары укучыларның төрле яклап (комплекслы) һәм һөнәри белем арасында сайлау мөмкинлеге бар.
9 нчы сыйныфтан соң чыгарылыш сыйныф укучылары 10 нчы сыйныфта, яисә башлангыч һәм урта һөнәри белем бирү оешмаларында дәвам итә алалар. Мондый программаларны тәмамлаучылар, һөнәрне үзләштерү белән бергә, тулы урта гомуми белем алалар[2].
Кыргызстанда 110 башлангыч һөнәри белем бирү оешмасы һәм 131 урта һөнәри белем бирү оешмасы бар, аларда 100 белгечлек буенча укыту үткәрелә [2].
Комплекслы белем ике еллык укыту программасыннан тора, алар тәмамланса - тәмамлау таныклыгы (“сертификат”) бирелә[5]. Урта гомуми белем турындагы аттестат булу югары уку йортларына керү өчен кирәкле шарт булып тора. Теләсә нинди юнәлешләргә һәм белгечлекләргә бюджет һәм контракт рәвешләрендәге белем алу бары тик бөтен республика тестлары (ОРТ) нәтиҗәләре буенча гына гамәлгә ашырыла[2].
Бөтен республика тестлары (ОРТ) ике өлештән тора - төп тест, ул абитуриентның университетта уку сәләтен билгели, һәм мәктәп программасы материалларына нигезләнеп һәм абитуриентларның белем дәрәҗәсен билгеләүче предмет тестлары. Хәзерге вакытта чыгарылыш сыйныф укучылары 6 предмет тестыннан сайлый ала - химия, биология, чит тел, математика, тарих һәм физика [2].
ОРТ елына бер тапкыр үткәрелә (май, авыру яки ярышларда һәм башка чыгарылыш сыйныф укучылары өчен өстәмә тест - июнь). Университетка керү өчен, 2015-нче елда төп тестта 110 балл, предмет тестында 60 балл җыярга кирәк иде) ОРТ сертификатлары бер үк вакытта урта гомуми белем сертификаты алу белән бирелә [2].
Югары белем үзгәртү
Югары белем университетлар, академияләр, махсуслаштырылган югары уку йортлары һәм институтларны үз эченә ала [3]. Кыргызстанда бәйсезлек алганнан бирле югары уку йортлары саны артты - 1991-нче елда 12-дән 2015-нче елда 50-гә кадәр. 1991 елдан бирле студентлар саны 4 тапкыр артты һәм 2014/5 уку елында 223,2 мең кешегә җитте[2].
Хәзерге вакытта эшләүче югары уку йортларының 33е - дәүләт университетлары, 21е - дәүләтнеке булмаган университетлар [5].
2012 елдан Кыргызстан Республикасы ике баскычлы югары белем системасына күчә, бу бакалавр дәрәҗәсен (240 кредит), магистр дәрәҗәсен (120 кредит) һәм белгеч (5 ел уку, кайбер медицина, инженер белгечлекләре һәм иҗат белән бәйле белгечлек) [2].
Кыргызстанның югары уку йортлары:
- Борис Ельцин исемендәге Киргиз-Россия Славян Университеты (дәүләтара килешүләр кысаларында төзелгән)
- Кыргыз-Төрек университеты
- академияләр
- институтлар
- Үзәк Азиядә Америка Университеты (нигез салучы - чит ил гражданины)
- Ататюрк Алатоо университеты (нигез салучы - чит ил гражданины) һ.б.
Республикада шулай ук Россия университетларының 7 филиалы бар[2].
Кыргызстанда университет укытучыларының компетентлыгы турында тәнкыйть белдерелде: университетта укытканда, теоретик яктан, магистр дәрәҗәсе таләп ителсә, күпчелек укытучылар бакалавр дәрәҗәсенә ия түгел, яисә дәрәҗәсе бөтенләй юк [5].
Барлык профессиональ уку йортларының эшчәнлеге барлык тормышка ашырылган укыту программалары өчен лицензия таләп итә. Дәүләт үрнәгендәге дипломнар бирү хокукына аттестацияне узган, ә 2016 елдан - аккредитация узган һөнәри белем бирү оешмалары ия.
Аспирантура программаларына аспирантура һәм докторантура керә. Диссертацияне яклау кандидатлык дәрәҗәсен алырга мөмкинлек бирә. 2013 елдан алып 6 югары уку йортында PhD программасы ( фәлсәфә докторы) кертелә[2].
Кыргыз Республикасы шулай ук өлкәннәрне әзерләү, яңадан әзерләү һәм алдынгы әзерләүгә юнәлтелгән программалар алып бара. Аларны 1000 дән артык оешма тәэмин итә. Бу программалар хезмәт базарында уңышлы эшчәнлек алып бару өчен кешенең һөнәри компетентлыгын арттыруга, шулай ук шәхси (иҗади) мәнфәгатьләрен һәм сәләтләрен тормышка ашыруга юнәлдерелергә мөмкин[2].
Мәгариф системасындагы проблемалар үзгәртү
Мәгариф һәм фән министрлыгы мәгълүматларына караганда, 2015 елның 1 сентябренә Кыргызстанның 2017 урта белем бирү учреждениеләрендә 2340 укытучы, нигездә - математиклар, физиклар, русистлар җитми. Төбәкләрдә бер укытучының 3-4 фәннән: әйтик, биология, география, рус теле һәм әдәбиятын бирегә алып баруы очраклары да булган. Проблема түбәндәгечә хәл ителде, 1800 чыгарылыш сыйныф укучысы буш урыннарга күчерелде. Тәҗрибәле укытучыларны эшкә җәлеп итү өчен хезмәт хакын күтәрү турында карар кабул ителде. Министрлыкның Финанс сәясәте һәм бюджет анализы бүлеге мәгълүматлары буенча, 2015 елның 1 сентябреннән 5-11 сыйныфларда укытучыларның сәгатьлек ставкасы 50%, 1-4 класс укытучыларының 80% ка артты [6]
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Kyrgyzstan country profile. Library of Congress Federal Research Division (January 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Система образования. Министерство Образования и науки Кыргызской республики. әлеге чыганактан 2021-01-22 архивланды. 2021-07-14 тикшерелгән.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 World Data on Education: Kyrgyzstan. UNESCO-IBE (August 2011). әлеге чыганактан 2015-10-12 архивланды. 16 June 2014 тикшерелгән.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Education in Kyrgyzstan. UNICEF (2008). әлеге чыганактан 2009-03-14 архивланды. 16 June 2014 тикшерелгән.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Higher Education in Kyrgyzstan. European Commission (2012). әлеге чыганактан 2014-12-01 архивланды. 16 June 2014 тикшерелгән.
- ↑ Куда катится образование в Кыргызстане?. www.news-asia.ru. 2019-04-03 тикшерелгән.
Сылтамалар үзгәртү
- World Data on Education: Kyrgyzstan, UNESCO-IBE(2011) 2015 елның 12 октябрь көнендә архивланган. Overview of the Kyrgyz Education system
- Vocational Education in Kyrgyzstan, UNESCO-UNEVOC(2013)- Overview of the kyrgyz Vocational Education system.