Кылдысин

Кылдыси́н (Төньяк удм. Кылдысинь, Көньяк удм. (Му-)Кылчинь) — удмуртларның традицион ышануларында иң олы Илаһларның берсе, җир эшкәртү, муллылык һәм яңа туганнар Илаһы.

Мифлар

ЭлекРаньше Кылдысин җирдә кешеләр арасында яшәгән. Ул ак киемле карт кыяфәтендә килеп ызаннар буенча йөреп коелган башакларны рәтләгән. Соңыннан кешеләр басуларын шуның кадәр киңәйткәннәр ки, Кылдысинга йөрергә урын калмаган, һәм кешеләр тагын киемне буйый башлаганнар, шуңа күрә Кылдысин җирдә пәйда булмый, гәрчә кешеләр аны кире кайтарырга телиләр. Христианлык таралганнан соң образ Кылдысин образы Ходай-Ата белән кушылган. Мәрьям Ананың удмурт аналоглары барлыкка килгән — Кылдӥсь Мумыз («Ходай Анасы»), Шунды Мумы («Кояш Анасы»), алар аңа кадәр мөгаен хатын-кыз Илаһын Ана Алиһәне чагылдырган. Кайбер өйрәнүчеләр Кылдысинның манси Алиһәсе Калтась-эква һәм борынгы тудыручы Ана образы белән бәйлиләр.

Исем этимологиясе

«Кылдысин» сүзенә күп мәртәбә этимология биреп караганнар. М. Мышкин сүзне кыл+ис+ин «Ходайдан сүз» дип аңлаткан.^[1]. Г. Е. Верещагин язып куелган халык этимологиясен кыл+дӥсь+ин «күктән кеше кыяфәттән килүче» дип биргән^[2], әмма үзе сүзне кылдэм «язмыш, тәкъдир» һәм ин «күк»тән килеп чыккан булганны мөмкин дип санаган.^[2]. М. Бух видел в краткой форме Кылчин сочетание кылдӥсь+ин «создатель неба»^[3]. Этнограф Б. Г. Гаврилов удмурт Кылдысин сүзенә вотяк Инмар кылдэм ке – әгәр Ходай карар кылса (кушса) әйтеме нигезендә һәм "кылдыны" фигыле - барлыкка китерергә нигезендә Барлыкка китерүче тәрҗемәсен бирә. Н. Г. Первухин удмурт кылдыны (якобы «эшләргә, кайгыртырга») сүзенең дөрес булмаган тәрҗемәсенә таянып Кылдисин өчен «кайгыртучы хөкем, фикерләүче хөкемдар» мәгънәсен бирә.^[4]. М. И. Ильин теоним Кылдытӥсь Инмар гыйбарәсен гадиләштерү нәтиҗәсендә пәйда булган дигән фараз биргән — туры мәгънәдә «барлыкка китерүче Илаһ»^[5]. В. И. Лыткин, Е. С. Гуляев, Т. Е. Уотила считали, что название божества Кылдысин Илаһының гомуми пермь килеп чыгуына ия һәм кылдись («барлыкка китерүче, яратучы») һәм инь («хатын, хатын-кыз, каената, ана») сүзләреннән барлыкка килгән дип раслыйлар.^[6]. В. В. Напольских һәм С. К. Белых удмурт Кылдысин һәм Обь-угор Калтась-эква арасында параллельләр куеп карыйлар.^[7]. В. С. Чураков алар белән риза түгел һәм Кылдысин өчен баштагы форма булып Кылдӥсь Син — «Барлыкка Китерүче» булырга мөмкин булган дип санаганнар, чөнки удмурт ышанулары буенча иң олы Илаһ Кояшта тора, ә Кояш үзе күп диннәрдә иң олы Илаһ күзе булып чагыла.^[8]. В. В. Напольских үз чиратында В. С. Чураковның лингвистика өлкәсендә компетентлыгында шикләнгән һәм бу теоним этимологиясе турында шулай дип әйткән:

(Удмурт теле: Кылдысинь) (диалект юрамаларның күпчелеге буенча нәкъ шулай, нечкәлек билгесе белән дөрес) ← кылдӥсь «язмышны билгеләүче» (кылдыны «туры килү, язмыш булу» гамәл кылучы исеменнән) + *инь «хатын-кыз, ана, әби» (~ коми теле диал. инь(ка) / ань ~ удмурт телендә:аньы «җитен әбие» (рус теленнән калька)). Бу сүз мөгаен пермяннарда муллылык һәм бала тудыру хатын-кыз Илаһы исеме белән бәйле булган һәм алардан Обь угорлары тарафыннан алынган булган, алар исемнең икенче өлешен тәрҗемә иткән, ә беренче өлешен шул килеш алганнар: манси телендә: Калтась-эква (эква «хатын-кыз, ана»), хант телендә: Калтась-ими (ими «хатын-кыз, ана») — Обь-угыр пантеонының баш Алиһәсенең исемнәренең берсе.^[9]

Искәрмәләр

↑ Блинов Н. Н. Языческий культ вотяков. Вятка, 1898. С. 73.
↑ ^2,0 ^2,1 Верещагин Г. Е. Собрание сочинений. Т. II. Ижевск, 1996. С. 91.
↑ Buch M. Wotjäken: Eine etnologische Studie. Helsingfors, 1882. S. 129.
↑ Первухин Н. Г. Эскизы преданий и быта инородцев Глазовского уезда. Эскиз I. Вятка, 1888. С. 2.
↑ Ильин М. И. Разбор слова «Му-Кылчин» // Труды научного общества по изучению Вотского края. Ижевск, 1928. Вып. 5. С. 117.
↑ По: Владыкин В. Е. Аграрные культы удмуртов // Ежегодник этнографического музея. Вопросы этнокультуры финно-угров. Т. XXXII: Таллин. Валгус, 1981. С. 148—150.
↑ Напольских В. В., Белых С. К. Удмуртский Кылдысин — мансийская Калтась: истоки параллелизма // Культурно-генетические процессы в Западной Сибири. Томск, 1993. С. 172—174.
↑ Чураков В. С. Размышления о «вотской вере» (к проблеме удмуртского Олимпа) // Материалы межрегиональной научно-практической конференции «Материальная и духовная культура народов Урала и Поволжья: История и современность». Глазов, 2005. С. 83-84.
↑ Сообщение В. В. Напольских на форуме «Молекулярная генеалогия»

Сылтамалар

Напольских В. В. Мир и человек в мифологии финно-угорских народов
Кылдысин // Мифологический словарь / Гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М.:Советская энциклопедия, 1990. — 672 с.
Гаранькина О. А. «Кылдысин» в удмуртском фольклоре и литературе
Чураков В. С. Размышления о «вотской вере» (к проблеме удмуртского Олимпа)

[1] Блинов Н. Н. Языческий культ вотяков. Вятка, 1898. С. 73.

[Верещагин-2] 2,0 ^2,1 Верещагин Г. Е. Собрание сочинений. Т. II. Ижевск, 1996. С. 91.

[3] Buch M. Wotjäken: Eine etnologische Studie. Helsingfors, 1882. S. 129.

[4] Первухин Н. Г. Эскизы преданий и быта инородцев Глазовского уезда. Эскиз I. Вятка, 1888. С. 2.

[5] Ильин М. И. Разбор слова «Му-Кылчин» // Труды научного общества по изучению Вотского края. Ижевск, 1928. Вып. 5. С. 117.

[6] По: Владыкин В. Е. Аграрные культы удмуртов // Ежегодник этнографического музея. Вопросы этнокультуры финно-угров. Т. XXXII: Таллин. Валгус, 1981. С. 148—150.

[7] Напольских В. В., Белых С. К. Удмуртский Кылдысин — мансийская Калтась: истоки параллелизма // Культурно-генетические процессы в Западной Сибири. Томск, 1993. С. 172—174.

[8] Чураков В. С. Размышления о «вотской вере» (к проблеме удмуртского Олимпа) // Материалы межрегиональной научно-практической конференции «Материальная и духовная культура народов Урала и Поволжья: История и современность». Глазов, 2005. С. 83-84.

[9] Сообщение В. В. Напольских на форуме «Молекулярная генеалогия»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]