Карт (мәҗүсилек)

Карт (Онаеҥ, карт кугыза) — Мари халкының Мари традицион диненең дин әһеле

Мари каһиннәре

Этимологиясе

Сүз болгар теленнән алынган "карт" дигәнне аңлата. Үз мари атамалары да бар — кугыза («карт»), югтич («каһин»), онаеҥ («күрәзәче»), арвуй (ср. фин. arpoja — дәъвачы; вепс. arboi — багучы). Көнчыгыш марилар үз каһиннәрен мулла дип атыйлар. Баш каһин — Кугу Юмо кугыза. Бу аңлатма коми пам; коми-перм. пам; удм. вöсясь, чуаш. йомыська туры килә; болгар телендә абыз. Мөгаен, «юктуч» сүзе «йÿк сүзеннән килеп чыккан, таулы мари телендә юк» — тавыш (тавыш бәйләмнәре яңгыравы), туры булмаган мәгънәдә — тавыш (ышандыру, нинди дә булса фикерне күңелгә салу, фикер, бәяләмә, караш) яки мари теленнән «юкташ» — укырга, мәсәлән, дога укырга.

Тарихта картлар

Мари каһиненең язмаларда беренче тапкыр искә алу 1345 елда Якшәмбе монастыренда Язмада бар, анда Гәреч кенәзе Андрей Семён улы белән мари кенәзе Никита Байборода (мар. Ош-Пондаш) кызына өйләнгәндә Ветлуга кенәзлегенең баш каһине Шанги көнчесе килеп тантанада булган Гәреч кенәзе Семён Иван улының Евпраксиягә бозык җибәргән.

Вазифалар

Картларның ярдәмчеләре бар — ÿссö. Картлар җәмәгать җыелышы Погын тарафыннан сайлана. Карт гадәттә 60 яшьтәге яки олырак кеше булмаган (лаеклы кеше булмаса урта яшьтәге кеше), Мари Ходайларын белергә тиеш булган, дәрәҗәле тормыш белән үзен киңәш иткән, тиз һәм җитез сөйләшә алырга тиеш булган. Яңа туган балаларга исем биргән, өйләнүләрне изге иткән һәм үлгәннәрне күмгән.

Әдәбият

• Карт // Энциклопедия Республики Марий Эл / Гл. редкол.: М. З. Васютин, Л. А. Гаранин и др.; Отв. лит. ред. Н. И. Сараева; МарНИИЯЛИ им. В. М. Васильева. — М.: Галерия, 2009. — С. 421—422. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
• Саберов Р. А. Финно-угорское жречество XX века: проблемы развития // XX век и Россия: общество, реформы, революции. — 2013. — № 1-1. — С. 138—148.
• Саберов Р. А. Жречество мари (конец XX — начало XXI века): проблемы институционализации // Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского. — 2013. — № 4-1. — С. 264—268.
• Саберов Р. А. Интервью с А. И. Рукавишниковым // Colloquium heptaplomeres. — 2014. — № 1. — С. 163—170.
• Саберов Р. А., Шкалина Г. Е. Институт жречества черемис и вотяков в XVIII — начале XX века: к проблеме сравнения и классификации // Вестник Мининского университета. — 2015. — № 1 (9). — С. 6.

Шулай ук карагыз

• Мари традицион дине