Wikipedia

Казакъстанда мәгариф

Казакъстанда мәгариф — әхлаки, интеллектуаль, мәдәни, физик үсеш һәм һөнәри компетентлык төзү максатларында тормышка ашырыла торган укыту һәм тәрбиянең тоташ процессы[1]. Рәсми мәгълүматлар буенча Казакъстан Республикасында 3,3 млн. укучы исәпләнә.

Казакъстанда мәгариф
Дәүләт  Казакъстан
Урын Казакъстан
 Казакъстанда мәгариф Викиҗыентыкта

Казакъстанда 12 ел дәвамында белем бирү каралган. Гадәттә, мәктәптә балалар алты, я җиде яшьтән йөри башлый. Өч яшьтән алты яки җиде яшкә кадәр балалар бакчасына йөрергә мөмкин (мәктәпкәчә учреждениесы). Башлангыч белем баскычы 1-6 класслар, 11 яшкә кадәр укучыларны үз эченә ала, урта белем — 17 яшкә кадәр, укучыларның барлык да диярлек бердәм милли тест үтә (ЕНТ), ул бер вакытта югары уку йортына инергә имтихан һәм мәктәп тәмамлауда чыгарылышы имтиханнары булып тора.

Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы OECD фикере буенча мәгарифенең казакъ системасы илнең икътисади диверсификациясе өчен нигез булып тора. Әммә дәүләтнең бөтен тырышлыгына карамастан, ул дөньяда котировкаланмый, аның эшмәкәрлеге күп кыенлык белән дәвам итә. Казакъстан мәгариф системасындагы төп проблемалар арасында OECD оешмасы төрле категория укучы өчен әйбәт белем алуга тигез хокуклы керү мөмкинлеге булмавына, уку йортларының тар үзаллылыгына, аларны түбән финанслау дәрәҗәсенә, студент заемнарының нәтиҗәле системасының булмавына һ.б. күрсәтә. Югары уку йортларын эзлекле үзгәртеп кору ынтылыштары бу илнең бөтен мәгариф системасына хас фундаменталь җитешсезлекләрне адекват рәвештә үтәргә мөмкинлек бирми[2].

Барлыкка килүе һәм эшчәнлеге үзгәртү

 
Атырау карамай һәм газ институты

Советлар Берлеге җимерелү белән Казакъстанда дөньяның иң алга киткән дәүләтләре дәрәҗәсенә кадәр бөтен белем бирү комплексы эзлекле рәвештә үзгәртеп кору эше башланып китә. Әммә 1991 елда, илдә белем бирү сыйфат финанс кимлек, дәүләт тарафыннан яйга салмау, белем бирү учреждениеләренең милкен хосусилаштыру һәм квалификацияле белгечләрнең илдән китүе тиз арада деградацияләнә башлый. Бының нәтиҗәсендә, мәсәлән, илнең профессиональ училищеларның гомуми саны 40% кими[3].

Казакъстанда барлык белем бирү процесслары дәүләт контролендә булса да, 1992 елда шәхси мәктәп һәм югары уку йортларының эшмәкәрлеге канун нигезендә рәсмиләштерелә. Бара-бара дәүләт структуралары ипләп шәхси мәгариф секторы эшен тәэмин итә, мәктәп мөхитен компьютерлаштыруны һәм заманча технологияларны яйга сала. Казакъстан хөкүмәте шуның белән бергә Казакъстанда чит ил югары уку йортлары филиалларын актив җәелдерә[3].

Үзгәртеп корырга онтылганда бераз алга китеш булуга карамастан, Казакъстан мәгариф системасы совет чоры өчен хас каты үзәк идарә итү методларының авыр йөген үз өстенә алуын дәвам итә. Казакъстан югары белем бирү учреждениеләре системасы һаман да команда-административ методлар белән идарә итә, бу түбән нәтиҗәлелеккә һәм җаваплылык булмауга китерә[4]. Шул ук вакытта система эше турында ышанычлы мәгълүмат кимлек һәм юклык аны үстерүнең һәм камилләштерүнең нәтиҗәле сәясәтен эшләүне кыенлаштыра. Шуның белән бәйле стратегик карарлар кабул итү, аларның үтәлешен бәяләү һәм финанслаганда өстенлекләрне билгеләү бик проблемалы була[5].

Бәйсез Казакъстанда мәгариф системасы үсешендә этапларга аерыла.

  • 1991—1994 еллар югары белемнең закон чыгару һәм норматив хокук базасын булдыру
  • 1995—1998 еллар югары белем системасын модернизацияләү, аның эчтәлеген яңарту (республикада югары белем бирүне үзгәртеп кору иң интенсив рәвештә 1995 елдан бирле үткәрелә башлады[6]).
  • 1999—2000 еллар идаралыкты децентрализацияләү һәм мәгарифны финанслау, мәгариф оешмаларының академик азатлыкларын киңәйтү.
  • 2001—2007 еллар югары һәм урта белем бирү системасының стратегик үсеше.
  • 2010 ел — Казакъстан Республикасының тоташ белем бирү системасына «Үз үзеңне аңлау» укыту предметын киң кертү башлана: балалар бакчасы – мәктәп – колледж – югары уку йорты. Педагогик вузларда «Социальная педагогика и самопознание» һөнәрен индерәләр, аның чикләрендә булачак үз үзен аңлау укытучылар әзерлеге башлана.
  • 2005—2010 еллар — базар иктисады шартларына югары белем бирү системасын яраклаштыру юлларының оптималь юлларын эзләү.

Дәүләт чыгымнары үзгәртү

Икътисади хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы дәүләтләре белән чагыштырганда, илнең җан башына эчке тулаем продукт күләменә карата Казакъстан мәгариф системасына дәүләт салулар күләме мактанырлык түгел. Мәсәлән, 2013 елда ул җан башына эчке тулаем продуктта (ЭТП) 0,3 % артмый, шул ук вакытта Русия Федерациясендә ул эчке тулаем продукт 1,4 % тәшкил итә, ә икътисади хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы илләре буенча ул уртача 1,6 % тәшкил итә[7]. Шул ук вакытта, иҗтимагый фондлардан бүлеп бирелгән акчалар бик нәтиҗәсез бүленә һәм төрле критерийлар буенча көтелгән нәтиҗәне тәэмин итә алмый[8].

«2005-2010 елларда Казакъстан Республикасында мәгарифны үстерүнең дәүләт программасын» ашыру буенча дәүләт бюджет чыгымнарының тиешле күләме 330 812,0 миллион тенге акча планлаштырылган.

2004 елда Мәгариф һәм фән министрлыгының бюджеты 31 миллиард тенге, 2007 елда 131,5 миллиард тенге тәшкил иткән.

2012—2014 елларда мәгариф һәм фәнгә чыгымнар 1 132 миллиард тәнге тәшкил иткән, ә нәкъ:

  • 2012 елда — 365 миллиард тенге[9]
  • 2011 елда — 260 миллиард тенге

«2013—2015 елларга Казакъстан Республикасы бюджеты турында» гы закон нигезендә, 2013 елда мәгарифкә чыгымнар 469,6 млрд. күләмендә тәшкил итәчәк.

Ары «2011-2020 елларда Казакъстан Республикасы Мәгарифны үстерү дәүләт программасы» кабул ителә, ул төп ике этапта тормышка ашырылырга тиеш: беренче 2011—2015 һәм икенче 2016—2020 елларда. Бу программаны финанслау күләме 2011 елдан 2013 елга кадәр чорга 151,15 тенге тәшкил итә[10].

Казакъстанда белем бирү үзгәртү

Гомуми белем бирү программалары буенча Казакъстанда белем бирү гомуми һәм һөнәри белем бирүгә бүленә. Белем бирүнең түбәндәге дәрәҗәләре аерыла: мәктәпкәчә тәрбия һәм уку, урта белем, югары һәм югары уку йортыннан соң профессиональ белем бирү.

Урта белем үзгәртү

Казакъстанда урта белем бирү мәҗбүри һәм урта гомуми, башлангыч профессиональ һәм урта профессиональ белем бирүне үз эченә ала. Беренче синыфка балалар 6-7 яшьтән кабул ителә. Казакъстан урта гомуми белем бирү 3 баскычтан тора: башлангыч (1-4 класслар), төп (5-9 класслар) һәм өлкән (10-12 сыйныф)[11]. Аеруча сәләтле укучыларның потенциаль мөмкинлекләрен тулысынча үстерү өчен белем бирү программалары эшләнә, алар сәләтле балалар өчен махсус мәктәпләрдә тормышка ашырыла.

Казакъстанда башлангыч профессиональ белем бирү профессиональ мәктәпләрдә һәм төп гомуми белем бирү лицейлары базасында 2-3 елда башкарыла. Урта профессиональ белемне төп гомуми белем бирү мәктәпләре базасында колледжларда һәм училищеларда конкурс нигезендә 3-4 елда алалар.

Казакъстанда урта белем сыйфаты чагыштырмача югары түгел. Мәсәлән, укучыларның белем казанышларын бәяләү буенча халыкара программа мәгълүматлары буенча, 2014 елда Казакъстан мәктәпләрен тәмамлаучылар җан башына туры килгән тулаем эчке продуктның шундый ук дәрәҗәсе булган илләрдә белем алган яшьтәшләреннән нык калыша. Төркия яки Россия укучыларын әзерләү дәрәҗәсенең математика, табигый фәннәр һәм уку кебек фәннәр буенча Казакъстаннан күпкә өстенрәк булуы ачыкланды. Әмма "Үзаң" фәне булу Казакъстан мәгарифенең зур аермасы булып тора, анда укучылар әхлакый-рухи белем ала.[12].

Югары белем үзгәртү

Казакъстанда югары белем урта белем нигезендә алына. Югары уку йортына керү өчен мәктәпне тамамлаучылар чыгарылышы имтиханнары һәм бердәм милли тест (ЕНТ) яки комплекслы тест (узган елгы чыгарылышы сйныфлар өчен) үткәрү рәвешендә тапшыра. Казакъстан гражданнары конкурс нигезендә чит илдә уку өчен халыкара «Болашак» стипендиясен алырга хокуклы. Вузны бетерү белән чыгарылыш укучысы бакалавры (4 ел), белгеч (5 ел) яки магистр (6 ел) дәрәҗәсен ала. Икенче югары белем Казакъстанда тизләтелгән уку вакыты белән түләүле (2-3 ел).

Югары уку йортыннан соңгы белем үзгәртү

Казакъстанда югары уку йортыннан соң уку өчен белгеч яки магистр дәрәҗәсенә ия булыр кирәк. Гыйльми кадрларны әзерләү вузларның магистратурасында, адъюнктурасында (хәрби, юридик) һәм докторантурасында башкарыла. Казакъстан гражданнары чит илдә уку өчен конкурс нигезендә халыкара «Болашак» стипендиясен алырга хокуклы. Магистратурада һәм адъюнктурада уку вакыты 1-1,5 ел, докторантурада 3 ел тәшкил итә. Медицина югары уку йортында академик дәрәҗә — клиник һөнәрләр буенча резидентура бар (52). 2019 елдан резидентура мәҗбүри булып тора һәм аңа  база медицина белемен (бакалавриат+интернатура) тәмамланганнан соң керергә мөмкин.

«Мәгариф турында» гы закон буенча Казакъстанда бушлай урта һәм башлангыч һөнәри белем алу, шулай ук конкурс нигезендә, граждан белемен беренче тапкыр алган очракта, бушлай Урта һөнәри, югары һәм югары уку йортыннан соңгы белем алу гарантияләнә. Моннан тыш, конкурс нигезендә дәүләтнең уку кредиты бирелә. Конкурс Үзәк һәм комплекслы тест үткәрү нәтиҗәләре буенча бирелгән сертификатларның баллары нигезендә үткәрелә. Грант алу өчен өстенлекле хокукка «Алтын белгі» билгесе ияләре, шулай ук халыкара һәм республика конкурсларында, ярышларда һәм олимпиадаларда җиңүчеләр һәм призерлар ия. Шулай ук 2012 елда "Үзаң" гуманитар көллияте әзерләгән дипломлы үзаң педагогларының беренче чыгарылышы булды.

Казакъстанда даими яшәүче чит ил кешеләре һәм гражданлыгы булмаган затлар Казакъстан Республикасы законнары, халыкара шартнамәләр, шулай ук Казакъстанның мәгариф оешмалары белән контрактлар буенча билгеләнгән тәртиптә Казакъстан Республикасы гражданнары белән беррәттән белем алу хокукыннан файдалана.

Тарихы үзгәртү

XX гасыр башында күпчелек казакъ балаларын авыл мәдрәсәләрендә укыту мөмкинлеге була. 1916 ел алдыннан Казакъстан территориясендә барлыгы берничә рус һәм рус-казакъ мәктәбе була.

Советлар Союзыннан азатлык алганнан соң, Казакъстан мәгариф өлкәсендә реформалар башлый<undefined />.

Икътисади торгынлык мәгарифкә дәүләт чыгымнарын киметергә мәҗбүр итә. Ул чакта чыгымнарның кимүе 1991 елда җан башына эчке тулаем продуктта 6 проценттан 1994 елда якынча 3 % кими. Укытучылар аз эш хакы ала. 1993 елда 30 000 күчү укытучыларның (1990 елда бөтен укытучыларның җиденче өлеше) күбесе төшемле эш эзләп, укытуны ташлый.

1994 елда Казакъстанда 8 575 мәктәп була, аларда якынча 3,2 миллион укучы укый, һәм 244 махсус уку йортларында 222 000 укучы укый. 1992 елда 51 процент бала 8 500 мәктәпкәчә учреждениеләрдә урнаша. 1994 елда илнең 61 югары уку йортына якынча 100 272 укучы укырга керә. Студентларның 54 % казакъ һәм 31 % рус була.

1995 елда Казакъстан Конституциясе урта белем бирүнең мәҗбүри булуын раслады. Югары белем конкурс нигезендә була. Шәхси мәктәпләр 5% укучыны сыйдыра, әмма аларның эшчәнлеге дә дәүләт тарафыннан җайга салына.

2000 елда Казакъстан Хөкүмәте, Кыргызстан һәм Таҗикстан Хөкүмәте белән берлектә, Үзәк Азиянең (University of Central Asia) беренче халыкара югары белем институты (UCA) оештыру өчен, Ага-Хан IV белән берләшә. Университетның 3 кампусы булыр дип көтелә, Казакъстан кампусы Текелидә, Алматадан 3 сәгатьлек ераклыкта төзелгән.

2003 елда Азия үсеш банкы илгә $ 600 000 ассигнация бирә, Казакъстанда техник тәэмин итү гранты шулай була. АКШ 137 Дөнья корпусы бүлеп биргән, ул 2004 елдан мәгариф өлкәсендә хөкүмәтнеке булмаган оешма буларак эшләгән.

2006 елның 12-13 октябрендә Кондолиза Райс Казакъстанга килә. Биредә ул: «һәркайсы төбәкнең киләчәге мәгариф дәрәҗәсенә бәйле, бу минем Казакъстанга дүртенче килүем, Атырау һәм Алматыга барзым һәм сезнең милләтнең югары белем кимәлен күрдем, һәм бу һәркайсы илнең уңышына ачкыч булып тора», - диде.

Халыкара «Білім-Инновация» җәмәгать фонды җитәкчелеге астында: 28 казакъ-төрек лицее, Сөләйман Демирель исемендәге университет, Тараз шәһәрендә Жамбыл инновацион югары колледж, Сөләйман Демирель исемендәге колледж-лицей, халыкара “Galaxy" мәктәбе, халыкара «Нур-Орда» мәктәбе урнашкан.

Белем бирү телләре үзгәртү

1999/2000 уку елында — республиканың 3,5 миллион укучысыннан 1,6 миллион укучы казакъ телендә укый (50,6 %), 1,5 миллион — рус (45 %) телендә, 80 мең — үзбәк (2,3 %), 23 меңе — уйгыр (0,6 %), 2,5 меңе — таҗик (0,07 %) һәм меңнән ашуы башка телләрдә укый[13].

Казакъ телендә укыту белән мәктәпкәчә балалар оешмалары саны тулаем ил буенча шундый ук оешмаларның гомуми саныннан 2000 елга 25 % (1158) артмый. (1,5 миллион — рус телендә (45 %), 80 мең — үзбәк (2,3 %), 23 меңе — уйгыр (0,6 %), 2,5 меңе — таҗик (0,07 %) һәм меңнән ашуы — башка телләрдә)<undefined />.

Студентлар саны казакъ теле белән уку бүлекләрендә 2000 ел якынча 32 % (300 85) тәшкил итә, (рус бүлеге студентларның саны — якынча 68 % (181 000)).<undefined />. 2009 елда матбугат мәгълүматлар буенча, югары уку йортларының гомуми студентлар (634 мең) саныннан 322 мең рус телендә (50,7 %), казакъ телендә 302 мең (47,6 %), инглиз телендә 10 мең (1,6 %) укый<undefined />.

2001/2002 уку елыннан алып 2005/2006 уку елына кадәр чорда рус телендә белем бирүче мәктәпләр 303-гә, катнаш рус-казакъ мәктәпләре бишкә кимегән, казакъ теле белән укыту мәктәпләре — 46 га арткан. Казакъ телендә укытылган югары уку йортлары студентлары өлеше, шул ук чоры белән 31,5 проценттан 42,6% ка арткан.

2009 нчы елда матбугат мәгълүматлар буенча, бюджет мәктәпләренең 2,546 млн укучысыннан казакъ телендә 1,543 млн (60,6 %) белем ала, рус телендә — 0,904 миллион (35,5 %), үзбәк телендә — миллион 0,079 (3,1 %)[14]. Казакъ телендә укыту мәктәпләре саны акрынлап арта.

2009 елның 26 октябренә карата Казакъстанның 61 % мәктәп укучысы һәм 48 % студенты казакъ телендә белем ала[15].

Казакъстан Республикасының Мәгариф һәм фән министры Ж.Туймебаев, үзенең 2010 елда биргән интервьюсында рус мәктәпләренең ябылуы турында мәглүмәтләрне болай дип аңлата: «Баланы рус яки кадак мәктәбенә бирергә икәнен тик ата-ана генә сайлый. Дәүләт мәктәпләрне махсус япмый. Рус мәктәпләре, ягъни барлык рус телендә алып барылган мәктәпләр республикада якынча 30 процент. Килешәсездер, алай ук аз да түгел».

2010 елның 26 июлендә КР Мәдәният министры Мөхтәр Кол-Мөхәммәт хәбәр итүенчә, Казакъстан тарихы илнең югары уку йортларында бер казакъ телендә генә укытылачак[16].

2011 елның 18 гыйнварында статистика буенча КР агентлыгыннан хәбәр итүләренчә, уку елы башына казакъ телендә укыган студентларның саны 319 940 кеше тәшкил итә, бу сан якынча 52 % тигез[17].

Яшь казакълар дәүләт телен белмичә уку грантларын алу, дәүләт учреждениеләрендә, хезмәтләр өлкәсендә, хөкем һәм ихтыяр өлкәсендә карьера ясау мөмкин түгеллеген аңлый[18].

Белем бирү башлыча рус һәм казакъ телендә алып барыла. Казакъстанда өч төр милли мәктәп бар: үзбәк, уйгыр һәм таҗик. Аларның чыгарылыш укучылары бердәм тест эшләрен тик казакъ яки рус телендә тапшыру хокугына ия.

2014 елда 2,5 миллион укучылардан казакъ телендә 1,7 миллион кеше укыган (68 %), ә рус телендә — якынча 800 мең (32 %). Соңгы мәгълүматлар буенча, Казакъстан вузларында студентлар 62,7 % казакъ телендә укый, ә 34,3 % — рус телендә[19].

Шулай ук карагыз үзгәртү

  • Список высших учебных заведений Казахстана
  • Болашак
  • Казахская интеллигенция

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ Статья 1 Закона Республики Казахстан «Об образовании»
  2. ↑ OECD. . — P. 15—17. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  3. ↑ 3,0 3,1 D. Kassymova, Z. Kundakbayeva, U. Markus. . — P. 90. — (Historical Dictionaries of Asia, Oceania, and the Middle East). — ISBN 978-0-8108-7983-6.
  4. ↑ OECD. . — P. 21. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  5. ↑ OECD. . — P. 22. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  6. ↑ Образование в Казахстане, archived from the original on 2021-05-13, retrieved 2021-07-06 
  7. ↑ OECD. Public spending on higher education is persistently well below international levels and that of peer nations // Higher Education in Kazakhstan 2017. — Paris: OECD Publishing, 2017. — P. 20. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  8. ↑ OECD. Public spending is poorly targeted, both with respect to students and higher education institutions // Higher Education in Kazakhstan 2017. — Paris: OECD Publishing, 2017. — P. 20. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  9. ↑ Казахстан резко увеличит расходы на образование и здравоохранение: Бизнес новости, 27 августа 2011. әлеге чыганактан 2011-09-01 архивланды. 2011-12-22 тикшерелгән.
  10. ↑ Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011—2020 годы. әлеге чыганактан 2019-01-15 архивланды. 2019-01-15 тикшерелгән.
  11. ↑ Когда в Казахстане введут 12-летнее образование. әлеге чыганактан 2019-09-21 архивланды. 2019-09-21 тикшерелгән.
  12. ↑ OECD. . — P. 57. — ISBN 978-92-64-26853-1.
  13. ↑ Указ Президента Республики Казахстан от 7 февраля 2001 года № 550 О Государственной программе функционирования и развития языков на 2001—2010 годы
  14. ↑ Савин И. С. Этичность как фактор повседневной жизни в сельских районах Южного Казахстана «Неприкосновенный запас», 2009, № 4, с. 281—301
  15. ↑ http://pda.zakon.kz/152646-proekt-doktriny-nacionalnogo-edinstva.html (недоступная+ссылка)
  16. ↑ Интернет газета Диапазон | История Казахстана в вузах страны будет преподаваться на госязыке
  17. ↑ Численность студентов, обучающихся на государственном языке, в республике составляет 319 940 человек | Информационный портал ZAKON.KZ, archived from the original on 2014-08-26, retrieved 2021-07-06 
  18. ↑ Идейная консолидация казахстанского общества. Ч.2 | contur.kz
  19. ↑ Батька — не Елбасы. Шесть различий политических режимов Беларуси и Казахстана. әлеге чыганактан 2016-08-11 архивланды. 2016-08-06 тикшерелгән.

Сылтамалар үзгәртү

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Казакъстанда_мәгариф&oldid=4082771