Идүкәй белән Морадым

Идүкәй белән Морадым(баш. Иҙеүкәй менән Мораҙым)— дастан, башкорт халкының милли мирасы, әдәби әсәр (фольклор әсәре). 14 нче гасыр ахыры — 15 нче гасыр башы вакыйгалары, Алтын Урда таркалу һәм куәтле Аксак Тимер дәүләте барлыкка килү вакыты сурәтләнә.

Төп персонаж Идүкәйне тарихи İdegäy белән чагыштыру дөрес түгел мөмкин. Эпоста Идүкәй үзенең Урал улы, башкорт батыры икәнлеген раслай:

Барысы мактаган Уралтау

Барына ана — Уралтау,

Барына ата — Уралтау!

Шунда үскән мин батыр

Миңә дә ата — Уралтау!

Башкортча	Татарча
Тимер ҡаҙыҡ йондоҙо: Эңер тин ул йоҡламаҫ. Таңдан ҡурҡҡан Өлкәрҙән Байыйым тип ыҡламаҫ! Иҙеүкәй тыуҙы ир булып, Яңы тыуған ай булып; Атҡа менде бер булып. Урал осоп коп булып; Хан, бейҙәргә күренде Ҡурҡыныслы тау булып.	Тимер казык йолдызы: Эңгер-меңгер тин ул йокламас. Таңдан курккан Өлкәдән Байыем дип екламас! Изеүкәй тууды ир булып, Яңа туган ай булып; Атка менде бер булып. Урал очып коп булып; Хан, бәйләргә күренде Куркынычлы тау булып.

Тарих

Эпосның тексты ике басма буенча билгеле.

Беренчесе 1940 елда «Кызыл Башкортстан» гәзитенең 26 апрельдән 23 майга белән саннарында (№ 95-98, 100, 101, 103-108, 110-116) матбугат. Кулъязмасы Гыйльми архивта саклана: ф. З, оп. 12, д. 220, стандарт кагызда 232 бит. Гәзиттә дә, кулъязмада да әсәрнең исеме астына «Башкорт халык эпосы. Мөхәммәтша Бурангол тарафыннан язып алынган вариантларның берсе» дип куелган, язып алынган телендә (Дим сөйләшендә: «һ» урынына — «с», «л» урынына — «д», «к». Мәсәлән: сөйләү — сөйләү, сайлау — сайлау, эшләү — эшләү, тояклы — тояклы) бирелүе турында искәрмә корулы, әммә кайдан, кайчан, кемнән язып алынуы әйтелмәгән.

Сюжет

Бу тарихи кобаерның сюжеты әллә ни катлаулы һәм буталчык түгел. Алтын Урда ханы Туктамыш башкортларны үзенә җитди буйсындырырга тели, аның биләренең байтагын үз ягына аудара. Моңа Илекәй батыр гына баш бирми йөри.

Хан аны үз яклы һәм үз кешесе итер өчен сараена чакырып, егетләр, баш бәк итеп куя. Идүкәй хан сараенда баш бәк булып яхшы гына эшләп тә китә. Ләкин моннан бик көнләшкән Сәләхи бәк Туктамыш ханның ханбикәсе ярдәмендә Идекәйгә яла яка һәм ханнан үтертергә җыена. Изеүкәй сарайдан качып чигенергә мәҗбүр була. Упы сарайга кире кайтырга чакырып җибәргән өндәүләр зе нәтиҗә бирми. Туктамыш хан үзен һаман тотып үтерер, дип. Изеүкәй еракка. Урта Азияга Чатыр хаига качып китә.

Кадерле Чатыр ханның урланган кызы Фирдәвесне коткарып, ханга алып кайтып, аның киәүе ук булып китә. Чатыр аннан гаскәр алып. Идүкәй Туктамыш ханга каршы яуга чыга һәм аны гаскәре белән кыйратып ташлый. Туктамыш хан һәлак була. Идүкәйнең Морадым исемле улы башкортлар арасында үсеп батыр булып җитә. Ата белән ул бер-берсен белми озак яши.

Аннары күрешсәләр дә, дошманнары алар арасын боза. Уралга кайткач кына Изеүкәй белән Моразым үзара аңлашалар.

Идүкәй улы Морадым атасының азатлык өчен көрәшен дәвам итә. Бу төп сюжет сызыгы сарай эчендәге төрле вакигалар белән аралаштырып бара.