Wäisilär xäräkäte

Wäisilär xäräkäte − dini häm ictimaği-säyäsi xäräkät, milli-sosial tigezsezlekkä qarşı köräşneñ ber çağılışı (XIX ğasırnıñ 2. yartısı - XX ğasır başı). Wäisilär xäräkäten nigezläwçe - Bahawetdin Wäisev.

Tarix

Tatar igençelären, hönärçelären häm urta qul säwdägärlärne berläştergän. Bahawetdin Wäisev qulğa alınğaç ta (1884), aña iäwçelär sanı kimemägän. 1908 yılda Qazan gubernasınıñ Qazan, Arça, Zöyä öyäzlärendä, Irınbur häm başqa kürşe gubernalarda, Urta Aziädä Wäisilär xäräkäte 15 meñläp keşene berläştergän. Wäisilär xäräkätneñ töp taläpläre - grajdanlıq qanunnarına häm cirle xakimiätkä buysınmaw, fäqät şäriğät quşqança, Qor'änçä yäşäw, käferlär armiäsendä xezmät itmäw, salım tülämäw, ike başlı qaraqoşlı pasportnı almaw. 1884 yılda Bahawetdin Wäisev häm başqa qayber citäkçeläre qulğa alınğannan soñ, bu xäräkättä qatnaşuçılar pülisä ezärlekläwennän qaçıp, yäşerten eş itügä küçälär. Şäkertlär häm xalıq arasında fikerdäşlär tuplaw tuqtalmıy. 1897 yılğa bilgelängän xalıq sanın isäpkä alu çarasına qarşı bulğan Wäisilär xäräkäte wäkillärennän 100dän artıq keşene patşa xökümäte qabat qulğa ala häm sörgengä cibärä.

1905-1907 yıllardağı inqilab (revolütsiä) waqıtında Wäisilär xäräkäte köçäyä, Äbu Zärr äl-Ğifari tormış ürnäge tiräsendäge İslam sotsializmı ruxında üzenä ber yañarış kiçerä. 1917 yılğı Oktäber inqıylabınnan soñ wäisilä Sovet xakimiäten yaqlayaçaqların belderälär. Rusiä watandaşlar suğışı barğanda Qızıl Ğäskär safında Wäisilär xäräkäte tarafdarlarınnan polk oyıştırıla. 1920-yıllarda wäisilär Çistay kantonında Yaña Bolğar awılına nigez salalar, şunda tuplanıp yaña şartlarda üzlärençä yäşärgä niätlilär. Ämma 1930-yıllardağı repressilär waqıtında başlap yözrüçeläre qulğa alınğaı, xäräkät tämam tarqala.

Şulay uq qarağız

• Bolaq artı respublikası

Çığanaqlar

• Сенюткина О. Ваисов и ваисовцы
• Алишев С., Мөлеков М., Вәисиләр тарихыннан “Казан утлары” 164-170 б., 1989.
• Вәисиләр һәм вәисичеләр хәрәкәте. Җыентык. Яшел Үзән, 2004.
• Вәлиев Р.К. Болак арты республикасы “Мирас” 7,8 б.,1997ю
• Вәлиев Р.К. “Өзелгән дога”, “Мирас” 8,9,11,12 б., 2002, 2003.
• Вәлиев Р.К. Фаҗига – Казан, 1996.
• Зеленодольский район: проблемы истории и культуры. Научное издание, Казань, 2003.
• Ижбулатов М.Р. “Мулла Илен һиндлылар да белә”, “Яшел Үзән”, № 75, 1996. 
• Сагидуллин М.К. “Истории ваисовского движения”. Казань, Татполиграф, 29 б.,1930.  
• Сәйфетдинов Р.Г. “Мулла иле моңнары”. Казан, 2010
• Проблемы истории и культуры. Научное издание, Казань, 2003.
• Сәйфетдинов Р.Р. “Гаделлек корбаннары”, “Яшел Үзән”, 2002.
• Сәйфетдинов Р.Г. “Яшел Үзәндә - Тукай эзләре”, “Яшел Үзән” газетасы, №7 – 8, 24.01.2006.
• Татар әдәбияты тарихы, II том, Казан, 1985.
• Усманова Д.М. Мусульманское “сектанство” в Российской империи – Казань, 2009.