Беларус рельефы
Беларус рельефы, гомумән алганда, Балтыйк диңгезе дәрәҗәсеннән 80-345 метр биеклектә тирбәлгән тигез характерга ия.
Гомуми характеристика
үзгәртүБеларусь Республикасы Көнчыгыш-Европа тигезлегендә урнашкан. Белоруссия территориясе рельефы төрле зурлыктагы яссы һәм дулкынлы тигезлек һәм түбәнлек, елга үзәннәре һәм гряд-бугрист комплексларының һәм конфигурацияләрнең өстенлек итүе белән характерлана. Абсолют биеклекләр 345 м дан (Минск калкулыгында Дзержинский тавы) 80 м га кадәр литвалы үзәнендә чик янында тирбәлә. Уртача биеклеге Белоруссиянең 160 м өстендә диңгез.
Территориянең өчтән беренә туры килә торган күпчелек калкулыклар илнең көнбатыш һәм үзәк өлешләрендә урнашкан һәм 200 дән 300 метрга кадәр абсолют биеклеккә ия. Кайбер очракларда колебания биеклекләр булырга мөмкин кадәр 50-100 м хисабына эрозион врезов. Түбәнлекләрдә — 0-0,2 км/км2, артык күтәрелгән тигезлектә—0,3 — 0,5 км2, край грядлары склонларында һәм зур елга үзәнләрендә—1,0— 2,0 км2, сирәгрәк 3,0-3,5 км2 тәшкил итә.
Рельефообразующими булып тора, нигездә, кичектерү четвертичного чоры (үз ледниковые морены, потоково-ледниковые һәм озерно-ледниковые). Аларның куәте берничә метрдан 300 метрга кадәр һәм аннан да күбрәк (уртача 75-80 метр) тәшкил итә. Дәрәҗәсе денудационного үзгәрешләр, морфологик үзенчәлекләре һәм яше рельеф үзгәрешләр юнәлешендә төньяктан көньякка таба.
Төньяк өлешендә күлләр күплеге белән бозлы рельеф (3000гә якын), коры казаннар, яссы авырып киткән Түбән, кайма һәм буйга бүленгән холмнар төркемнәре һәм борылып беткән край грядлары өстенлек итә. Абсолют биеклекләр күбесенчә 120-170 м биеклектә һәм тигезлектә 250 м га кадәр калкулыклар һәм гряд чикләрендә тирбәлә. Төбәкнең үзәк өлешендә рельеф денудированный, нигездә, бозлы яндыргыч яшьтәге. Үсеш алган системасы край возвышенности һәм платоподобных равнин, алар бер өлеше булып тора водораздела бассейннар Балтийского һәм Кара морей. Абсолют биеклекләргә 200-250 м һәм аннан да күбрәк ирешәләр. Көньякта киңәйтелгән денудированный рельеф сожского һәм днепровского яшьтәге, шулай ук аллювиальный һәм озерно-аллювиальный рельеф поозерско-голоценового яшьтәге.Җир өслегенең иң түбән дәрәҗәләре төбәкнең бөтен территориясендә елга үзәненә туры китерелгән, аларның иң эреләре йөзләрчә километрга дәвам итә. Алар асылда рельефның интразональ категориясе булып тора. Белоруссия елгалары Кара (ил территориясенең 58% дренацияләнә) һәм Балтик диңгезе бассейннарына карый. Кара диңгез бассейны зур елгалары үзәнләрендә, гадәттә, ике-өч катлы пойма һәм ике надпоймен террасы, Балтика бассейны елгаларында — ике-өч катлы корылма, ике-өч цикллы надпоймен террасы һәм берничә локаль Террасы (сигезгә кадәр-Неманның тугызы) бүлеп бирелә.
Белоруссиянең үзәк өлеше — Белоруссия грясы аеруча калкып чыга. Биредә Минск калкулыгы урнашкан, анда Белоруссиянең иң югары ноктасы — Дзержинская тавы (345 м); биеклеге 300 м дан артык булган тагын берничә пункт — Лысая, Маяк таулары һәм башкалар бар. Минск калкулыгының абсолют биеклегендә (Замковская тавы — 323 м), Ошмянск, Витеб калкулыгының биеклегендә бераз калыша. Белоруссия территориясендә иң зур түбәнлек: Полесская, Неманская, Полоцкая, Нарочана-Вилейская.
Белоруссия рельефының үзенчәлекләре территориянең геологик төзелеше белән тыгыз бәйләнгән. Кристаллик фундаментның күтәрелеп киткән участокларына биеклек туры китерелгән. Территориядә тирән залеганием кристалли нигезләре, гадәттә, шөгыльләнә низменностями.
Җир өслегенең беренчел төре Белоруссия территориясенең шактый өлешендә күзгә күренеп тора, ә урыны белән тулысынча эрозион-денудация процесслары һәм бигрәк тә техноген эшчәнлек белән юкка чыгарыла. Кеше иҗат иткән формалар (карьера, дамбалар, котлованнар, отваллар һ.б.) еш кына үз күләмнәре буенча табигый рельеф формалары белән чагыштырыла, ә гомуми мәйдан буенча бөтен территориянең 4-5% ын били. Җир өслегенә интенсив антропоген йогынты рельефның күп кенә характерлы формалары (озы, Кама, край бозлы түтәлләр һ.б.) югалуга китерә, бу исә табигать геоморфологик һәйкәлләрен, заказникларны һәм тыюлыкларны нигезләү һәм бүлеп бирү буенча актуаль эшчәнлекне башкара.
Формалаштыру рельефа
үзгәртүБозчылар Белоруссия рельефын формалаштыруда хәлиткеч фактор булды. Соңгы 500-600 мең ел дәвамында Белоруссия территориясе 5 тән дә ким булмаган күләмдә сынаган. Бозчылар Белоруссия территориясенә, нигездә, Скандинавиядән килгән. Иң дәвамлысы Белоруссиянең бөтен территориясен каплаган Днепров оледенение булды. Соңгы оледенение-Поозерское; Белоруссия территориясеннән 10 мең ел элек киткән бозчы Белоруссиянең төньягында гына шөгыльләнгән.
Боз катламнарын морен дип атыйлар. Моренные отложения Белоруссия торалар берсе Ком һәм балчык, гравия, гальки, валунов. Борынгы ледники формалаштырган моренные холмы, калкулыклар, түтәлләр һәм равнины. Төньяк һәм Үзәк Белоруссия өчен рельефның иң юылган формалары: Белоруссия грясы, Витеб калкулыгы, Браслав гряды һәм башкалар. Таллы боз сулары агымнары белән су-бозлы (флювиогляциаль) тигезлек һәм түбәнлек, мәсәлән, Үзәкберез тигезлеге булдырылган. Аларның өслеге нигездә ком катламнары белән урнашкан, яссы һәм йомшак дулкынлы, еш кына авырып киткән. Бозлык эрегәннән соң эре күлләр барлыкка килә. Соңрак алар елга буйлап төшерелде. Хәзер алар урынында-күл-боз түбәнлеге (мәсәлән, Ярымсаклык).
Белоруссиянең заманча рельефын формалаштыруның тагын бер факторы елга үзәннәре төзегән елгалар эшчәнлеге булган. Зур елгалар берничә чакрым киңлектәге Үзәнгә ия. Елга үзәннәре Полесьеда аеруча зур аерылып тора, мәсәлән, Үзәннең киңлеге 75 километрга җитә.
Заманча рельеф үзгәрә астында гамәлдә генә түгел, табигый, әмма антропоген факторлар. Файдалы казылмалар чыгару урыннарында карьера барлыкка килә, ә буш токымлы чүп-чарлардан тирриконнар барлыкка килә (мәсәлән, Солигорск янында калий производствосы калдыклары).
Типы һәм формалары рельефа
үзгәртүТаксономические берәмлек классификацияләү рельефа Белоруссия:
- класс;
- төркеме;
- тибы;
- подтип;
- формасы.
бозлык;
су-бозлык;
күл-ледниковый;
әллүви;
аллювиаль,
флювиальный;
суффозион-карст;
эоловый,
сазлыклы;
авышлык;
чуерташ,
техноген
Геоморфологическое районирование
үзгәртү.svg) | ||
| Физик-географик районирование Белоруссия | ||
А. Подзона катнаш урманнар
|
Б. Подзона широколиственных урманнарны
| |
Классификация
үзгәртүБелоруссия территориясендә җир өслеген пространстволы дифференциацияләү үзенчәлекләре буенча дүрт геоморфология өлкәсе бүлеп бирелгән:
Белоруссия Поозеры;
Үзәк тәэмин итү калкулыклары һәм грядлары (Көнбатыш Белорус һәм Көнчыгыш Белоруссия подобласти))
очыш алдыннан тигезлек һәм түбәнлек;
түбәнлек.
Өлкәсе Белоруссия Поозерья
үзгәртүБелоруссия Поозеры өлкәсе яссы сазлыклы күл-боз түбәнлеге һәм тигезлеге, күлләр күплеге һәм коры казаннар белән аерылып тора. Төбәкнең өслеге, тулаем алганда, котловинообразлы формасы бар, ә күтәрелгән яклар бозлы түтәлләр һәм поозер оледенения калкулыклары белән булдырылган, алар Белоруссиядән читтә — Россия һәм Литва территориясендә дә дәвам итә. Көньяк чикләре өлкәсе, нигездә, туры килә, чит илдә киңәйтү соңгы ледникового покрова. Үзәк өлештә — 120-160 м, елга үзәннәре буенча-100-125 М.көнчыгыш өлеше (150 м дан артык) абсолют биеклектә. Крайлы бозлы рельеф — түтәл, элмәк, холма формалары шактый киң тәкъдим ителә; аларның иң зурысы — Браславский подряды, шәһәр калкулыгы, Витеб калкулыгы һәм Свенцян гряды.Край рельеф полосалары озерно-ледниково, флювиогляциаль һәм морен түбәнлеге һәм тигезлеге белән бүленгән. Озерно-ледниковые низменности һәм равнины распространены буенда долины Көнбатыш Двина һәм бассейнда Лучоса елгасы. Аларның өслеге көнбатышта иң түбән. Озерно-ледниковларның тышкы бер туганлыгы 7-8 км биеклектәге Кама бугралары, 15-20 м биеклектәге түбәнлектәге түбәнге, 10 м биеклектәге түбәнлектәге түбәнге ярыклар, 30 м биеклектәге ярыклар бозыла. Полоцкий һәм Нурос приледник күлләре һәм башка сулыклар перифериясе буенча поозерский ледника чикләрендә 2-10 метр биеклектәге флювиогляциаль дельтлар киң таралган. Белоруссия Поозеры территориясе Көнбатыш Двина һәм Неман бассейннарына караган елгаларның куе челтәре белән бизәлгән. Елга үзәннәре яшь, тар һәм тирән.
Өлкәсе үзәкбелорусских калкулыклар һәм гряд
үзгәртүҮзәк турус калкулыклары һәм гряд өлкәсе сож яшьтәге иң көчле край бозник берәмлекләре үсеше белән характерлана. Тулы биеклектәге һәм тирән эрозионлы җилләткеч рельеф өстенлек итә. Край берәмлекләрендә еш кына лессовидные отложения очраша, алар белән бәйле распространениесу чокырларны һәм суффозион впадины. Елга үзәннәре эшләнгән, гәрчә тар һәм тирән, каменистым дном һәм дары очраса да. Иң биек тау — Дзержинская (345 м), Лысая (342 м) тавы. Рельеф төзелеше буенча өлкә подобластикага бүленә: Көнбатыш-Белоруссия (абсолют һәм чагыштырма биеклекләргә, бозлы формаларның төрлелеге, зур гляциодислокацияләргә хас) һәм Көнчыгыш-Белоруссия (рельеф күбесенчә түләүле, абсолют биеклекләр кими һәм горизонталь һәм Вертикаль исәп-хисаплана).Төп сәбәбе-тектония төзелешендә аерма. Өлкәнең көнбатыш өлеше Белоруссия антиклизасына, Көнчыгыш Оршан коюына багышлана, бу доледник һәм бозлы рельефның үзенчәлекләре һәм ледникларның динамикасы белән аңлатыла. Абсолют биеклекләр край бозлы берәмлекләр белән бәйле (Минск калкулыгы, Ошмян калкулыгы, яңа хезмәт калкулыгы, катлам калкулыгы, бүрек калкулыгы, Гроднен калкулыгы, тиенлек һәм башкалар). Барысы өчен дә диярлек край калкулыклар хас үсеш гляциодислокации, балчык вак һәм башка токым. Аеруча эре гляциодислокация Гродненский, Волков һәм Минск калкулыклары чикләрендә ачыкланган. Зур мәйданнар 145-190 елгы абсолют биеклекләр белән сугарылган тигезләр белән мәшгуль.Рельеф күбесенчә тулы дулкынлы, вак-Буралы сирәгрәк, термокарстлы коюлар, лощин, Таллы суларның ложбиналары очраша, алар урыннар белән зур булмаган елгалар, Кама, оза һәм кран грядлары белән 10-12 метрга кадәр биеклектә урнашкан, Белоруссиянең көнчыгыш өлешендә күпер тигезлектә еш кына урман утыртмаларының покровларын йөгереп чыга, бу чокырларны, лощин, промоин, 20-30 метрга кадәр тирәнлеккә бәрелә, 20-200 м диаметрлы суффозицион коюлар һәм тирәнлеге 2-3 м. га кадәр тигезлектән түбәнрәк бөтен җирдә диярлек флювиогляциаль өслек биләмәләре һәм чагыштырма биеклекләр тирбәлеше белән — 3-5 м. аерым участокларда сазланган һәм үсә торган озер казаннары сакланып калган. Рельефның характерлы элементлары булып эоллы түтәлләр һәм холмнар, стока ложбиналары, каты авырып киткән урыннар тора.Өлкә чикләрендә иң түбән гипсометрик дәрәҗә бозлы һәм озерно-аллювиаль түбәнлек һәм тигезлек алып тора, аларның мәйданы зур түгел. Гидросеть карый бассейннарына Балтийского һәм Кара диңгез. Өлкә территориясендә Озер чагыштырмача аз.
Өлкәсе равнин һәм низин Предполесья
үзгәртүРавнин һәм низин өлкәсе очыш алдыннан Үзәк Белоруссия калкулыклары арасында Полесск түбәнлеге арасында күчеш орография баскычы булып тора. Хәзерге рельеф бозчыларның аккумулятив, экзарация һәм кыргый эшчәнлеге нәтиҗәсендә, сож һәм днепровск вакытына барлыкка килә. Алар ил территориясендәге иң эре калкулыклар һәм гряд югыннан окайлап торган зандровлар (флювиогляциальләр) тигезләнәләр. Түбәнрәк 160-180 елгы абсолют биеклекләр белән сугарылган тигезлек участоклары урнашкан, аларның рельефы чагыштырмача биеклекләрнең тирбәлеше 2-3 м га кадәр булган, биеклекнең тирбәлеше белән вак-буйлы, вак-Бурса Горный сирәгенең көнчыгыш өлешендә 5-7 м га кадәр тирәнлектәге урманлыклар белән каплана.челтәр. Бөтен җирдә термокарст һәм карст коюлары, ложбиналар талых сулары агып төшә. Диңгез тигезлегеннән түбәнрәк — очыш алдыннан ясала торган фливиогляциаль (зандр) тигезлек участоклары өстенлек итә. Аларның тулы-дулкынлы өслеге 140-180 метр абсолют биеклеккә ия, еш кына каты авырып киткән. Рельефның уңай формалары да эоловой процесслары (биеклеге 10 метрдан артмый) барлыкка килгән. Өлкәнең көнчыгыш өлешендә су-боз катламнары урман охшашлар белән капланды, шуңа бәйле рәвештә биредә суффозия коюлары, чокыр-лощин системалары таратылды. Бөтен җирдә термокарст коюлары һәм баткан ложбиналар агып төшә. Күп кенә кашыклар елга булып кала.Флювиогляцион тигезлек һәм түбәнлекләрдән бөтен җирдә яссылык, тулы волнистые, каты авырып киткән күл-аллювиаль өслекләр 130-160 М абсолют биеклектәге 130-160 м биеклектәге күп калдык күлләр очрый,5 м га кадәр биеклектәге эол түтәлләре һәм холмы эләгә. Елга үзәннәре эшләнгән, киң һәм асимметрияле. Озер аз.
Полесск түбәнлеге өлкәсе
үзгәртүПолесның түбәнлеге өлкәсе аллювиаль, озерно-аллювиаль һәм су-бозник тигезлеге эоловай аккумуляциянең төрле формалары белән аерылып тора. Край бозникларының, күпер һәм су-боз тигезлегенең югары участоклары (күперләр калкулыгыннан һәм шәһәр читендәге калкулыктан тыш) чикләнгән, әмма Полесья рельефына дулкынлы төс бирә торган полосаларны субширот юнәлешендә барлыкка китерә. Елга үзәннәре киң, поймы ирешәләр шактый зур размердагы. Тектония төзелеше буенча өлкә ике подобластка бүленә: Белорус Полесье (күбесенчә кристаллик токымы чагыштырмача тирән залегалы территориядә формалашкан) һәм украин Полесьесы (кристаллик фундаментының тагын да югарырак күтәрелеше белән характерлана).Каркас рельефа, аның волнистость нигездә Днепр вакытының Ледниковый процесслары белән булдырылган; Көнчыгыш як түбәнлегенең барлыкка килүендә яндырылган вакыт леднигы, Көньяк тектонические хәрәкәте катнашкан. Максималь биеклекләр край берәмлекләре белән бәйле, алар арасында күперләр һәм чит ил калкулыклары бүлеп бирелә. Күпер калкулыгы чикләрендә абсолют биеклекләргә 220,7 м зурлык — 220,7 м биеклекләр (Мозыр районының булавка авылы янында) максималь дәрәҗәгә җитә, ә чагыштырмача биеклекләр — 80 м га кадәр күпер калкулыгының характерлы үзенчәлеге — овражно-кущин челтәренең интенсив раслануы (20-30 шт/км2). Иң эре кашыклар 3 чакрымга кадәр озынлыкка һәм 70 метрга кадәр чыгу тирәнлегенә ия.Край ледникларыннан түбәнрәк 150-160 м абсолют биеклекләр белән тулы дулкынлы юылган тигезләр урнашкан (чикләнмәгән). Ярус белән түбәнрәк (125-150 м) тулы волнистые һәм яссы киң таралган, еш кына сазланган су-бозлы тигезлек һәм түбәнлек. Флювиогляциаль өслекләрдә 10 м га кадәр биеклектәге эол холмы, гряд, дюн биеклеге, пересклар басулары күп. Иң түбән ярус яссы, озер һәм озерно-аллювиаль каты сазлыклы түбәнлектәге участоклар били,алар арасында элеккеге күлләрнең су төбенә киткән кашыклары һәм казаннары урнашкан. Полесск түбәнлеге территориясе күбесенчә Припяти бассейны елгаларында һәм аз дигәндә Сож, Днепр һәм Болын кушылдыклары белән файдаланыла.
Әдәбияты
үзгәртү- Мацвееў А. В., Нечыпарэнка Л. А. Рэльеф Беларусі // БЭ ў 18. т. Т. 18. Кн. 2. Рэспубліка Беларусь. — Мн.: БелЭн, 2004.
- Мацвееў А. В., Якушка В. П. Онык рэльеф Беларусі. Мн., 1994. 72. с.
- Геоморфология Белоруссия: учеб. өчен кулланма студ. геогр. фак. /О. Ф. Якушко, Л. В. Марьина, Ю. Н. Емельянов; под ред. О. Ф Якушко. Мн., 2000. 172 с.
- Матвеев А. В., Гурский Б. Н., Левицкая Р. И. Рельеф Белоруссия. — Мн.: Университетское, 1988.
- Фізічная геаграфія Беларусі: вучэб. дап. өчен студ. геагр. фак. / пад рэд. Б. М. Гурскага, К. К. Кудло. — Мн., 1995. 192 с.