Башкорт күтәрелеше (1662—1664)

1662-1664 еллардагы башкорт күтәрелеше — XVII гасырның икенче яртысындагы башкорт күтәрелешләренең тәүге эре күтәрелешләренең берсе.

Күтәрелешнең сәбәпләре

Күтәрелешнең төп сәбәбе: Россия хөкүмәте экспансиясе аркасында башкортларның Россиягә кушылу шартларына тиешле җиргә расланган асабалык хокукларын калу ихтималлыгы. Моннан тыш шәһәр — алачыклар, ныгытмалар төзү өчен җирләрне басу һәм патша хөкүмәтенең Башкортстанның көньяк - көнбатышында калмыкларга җәйләүләрне басып алырга рөхсәт итүе, шулай ук Уфа воеводасының башбаштаклыгы, налогларның арта баруы, түрәләрнең аларны җыйган чакта үтә хирыс кылануы халыкта ризасызлык тудыра.

1662 елда Әманәтләрне бер өлешен ул җәзалап хәбәре башкорт күтәрелеше (1662-64) көчәюенә сәбәп була.

Күтәрелеш территориясе

Күтәрелеш көнчыгышта Исәт, Миасс елгаларының урта агымыннан алып көнбатыштагы Чулман елгасының урта агымына кадәр, көньякта Җаек (хәзер Җаек) елгасыннан алып төньяктагы Чусовая елгасына кадәр территорияда тарала.

Баш күтәрүчеләрнең хәрәкәт иткән юллары

Күтәрелеш Себер һәм Уса юлларында башланып китә. Башкортлар Сары Мәргән, Арсланбәк Баккин һәм башка юлбашчылар җитәкчелегендә Катай төрмәсен, Далматово һәм Невьян монастырләре, Әрәмил, Эрбет, Белослуд, Мурза һәм башкабистәләргә һөҗүм итә, аларның кайсы берләрен басып алалар. Башкортлар белән көрәшкә патша хөкүмәте җитди хәрби көч юнәлтә. Иртәш күле янында эре сугыш була.

Төньяк Башкортстанда да сугыш башлана, башкортлар Күңгәр каласын, Степан төрмәсен, Воздвиженка һәм Рождественский монастырләре басып алалар, рус авылларын һәм Сылва елгасы буендагы авылларны туздыралар. Күтәрелеш Нугай һәм Казан даругаларын якын ала. Башкорт Гаур Акбулатов һәм Салыш кушаматлы Үләкәй җитәкчелегендә Уфаны, Минзәләне һәм башка ныгытмаларны, авылларны камап алалар. Хөкүмәт Нугай һәм Казан башкортларына каршы Казан воеводасы кенәз Ф. Ф. Волконский җитәкчелендә гаять зур көч юнәлтә. Уфага килеп җиткәч, ул ихтилалчыларга каршы карательләр отрядларын җибәрә. Шушы ук вакытта ул башкортларга баш салырга чакырып мөрәҗәгать итә. Аңа кайбер башкорт феодаллары, мәсәлән, Нугай юлы тархан Ишмөхәмәт Дәүләтбаев кбеккләр, ярдәм күрсәтә. Казан һәм Нугай юлларында баш күтәрүчеләрнең бер өлеше корал салуларын белдерә. Кенәз Волконский күтәрелеш җитәкчеләре Гәвер белән Үләкәйне җәзалап үтертә. 1662 елның көзендә башкортларның күпчелеге сөйләшүләргә ризалык белдерә, әммә бу сөйләшүләр буш кала.

Күтәрелешнең нәтиҗәсе

Патша хөкүмәте күтәрелүчеләрне җиңә алмый һәм аларның таләпләрен үтәргә мәҗбүр була. Уфа воеводасы стольник А. М. Волконский вакытыннан алда эштән чыгарыла, аның урынына башкортларның үтенеченә тиешле стольник Ф. И. Сомов тәгаенләнә. Җир мәсьәләсе буенча хөкүмәт эченнән хәрби ташлама эшләнә, иң мөһиме: рәсми рәвештә башкортларның җиргә асабалык хокуклары раслана. Яңа воеводага башкортларның килмешәкләр тарафыннан җирләрен биләүләре тураһындагы яуларын кичекмәстән карарга һәм аларның таләпләрен үтәргә кушыла. Хөкүмәт шулай ук корылма җыенучыларның да башбаштаклыгын бетерергә вәгъдә итә.

Әдәбият

• Устюгов Н. В., Башкирское восстание 1662-1664 гг., в сб.: Исторические записки, к. 24, М., 1947;
• Акманов И. Г. Башкирские восстания XVII — начала XVIII вв. — Уфа: Китап, 1998.
• Акманов И. Г. Башкирия в составе Российского государства в XVII — первой половине XVIII века. — Свердловск: Изд-во Җаек. ун-та, 1991.