Qayum Nasıyri

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Ğäbd-el-Qayum Nasıyr Ğäbd-el-Nasıyr ulı (yäki Qayum Nasıyri) (1825. 14. Fevräl – 1902.) kürenekle ğälim, yazuçı häm Tatar xalqınıñ mäğrifätçese üzeneñ fänni xezmätläre häm küpqırlı eşçänlege belän Tatar mädäniäte, fäne häm ictimaği fikerendä tirän ez qaldırğan şäxeslärneñ berse. Anıñ qäläme astınnan matur ädäbiät, xalıq icatı, telbelem, mäğrifät, isäpläw, tarix, cäğräfiä, astronomiä häm başqa ölkälärgä qağılğan 40lap fänni xezmät häm äsär çığa.

Q.Nasıyri çın mäğnäsendä böyek ğälim. Ul bar ğömeren, ğilemen, säläten Tatar xalqı arasında mäğrifät nurı taratuğa bağışlıy.

Q.Nasıyri 1825. yılnıñ 14. Fevrälendä elekkege Qazan gubernası Zöyä cirlegeneñ Yuğarı Şırdan awılında tua. Anıñ ätise Ğäbdelnasıyr uqımışlı keşe bula, qäläm tibrätä, Ğäräp, Farsı häm Urıs tellären yaxşı belä, kitaplar yaza ide. Zamanına qarata bu siräk küreneş bulğanğa, Nasıyrlar ğäiläse tirä-yaqtağı başqa ğäilälärdän şaqtıy ayırılıp torğan. Ğäbd-el-Nasıyr balaların kitapnı häm xezmätne söyärgä öyrätkän.

Bulaçaq ğälim-yazuçınıñ balaçağı tuğan awılında uza. 1841. yılda Qayumnı Qazanğa alıp kilep mädräsägä urnaştıralar. Mädräsäne ul 1855. yılda tämamlap pişqädäm däräcäsen alıp çığa. Şul uq yılnı Q.Nasıyrine Urıs ruxanilar äzerli torğan “Duxovnoye uçilişçe”ğä, häm annarı “Duxovnaya seminariä”ğä Tatar tele uqıtuçısı itep çaqıralar. Mondağı keşelär belän aralaşu aña Urıs telen öyränergä mömkinlek tudıra häm ul belemen arttıru maqsatında irekle tıñlawçı sıyfatında Qazan üniversitätenä yöri başlıy.

15 yıl däwamında Q.Nasıyri seminariädä bulaçaq Urıs ruxaniların uqıta häm 1871. yılda annan kitep Tatar balalarına Urıs telen öyrätü mäktäben aça. Läkin 1876. yılda Urıs bulmağan mäktäplär buyınça inspetor V.V.Radlov belän urtaq tel taba almağan Q.Nasıyri möğälimlek ğämälen tuqtata häm barlıq ğömeren fänni-mäğrifäti häm yazuçılıq eşenä bağışlıy. Bu yıllarnı Q.Nasıyri üzeneñ köçle häm sänğätçä iñ qämil bulğan äsärlären icat itä.

Q.Nasıyrineñ fänni häm ädäbi eşçänlege 1850. yıllarnıñ axırında başlanıp kitä. Kiñ qaraşlı ğälim fänni belemnärneñ törle ölkälärenä üzennän layıqlı öleş kertä. Anıñ berençe xezmäte Tatar tele beleme buyınça «Qısqaça nöxü kitabı». Bu kitap 1860. yılda basılıp çığa. Qayum ağa Tatar telendä 10 suzıq buluın bilgelägän, küräbez anıñ isemendä dä unınçı [ıy] awazı ike tapqır bar. Tatar telendä «Tañ yoldızı» gäciten çığaru Q.Nasıyrinıñ küptänge xıyalı bula, läkin Urıs xäkimiätenä gäcit çığaruğa röxsät birülären sorap möräcäğät itkän üteneçen kire qağalar. Şunnan soñ mäğrifätçe 1871. yılda Tatar waqıtlı matbuğat wazifaların ütägän yıllıq östäl täqwimnären çığara başlıy.

Tuğan awılında mäktäp saldıru mäğrifätçeneñ küñel türendäge xıyalı bula. Ölkän keşelär süzenä qarağanda Q.Nasıyri bu mäktäpne tözetkän, läkin anıñ binası bügenge köngäçä saqlanmağan. Ğälimneñ yaqtı süräte awıldaşlarınıñ küñelendä genä tügel, xalqıbıznıñ ütkäne häm ğälimneñ bay mirası qäderle bulğan barlıq keşelärneñ yörägendä saqlanaçaq. Qayum Nasıyri Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä. Qayum Nasıyri qäbere

Monı da qara

• Qayum Nasıyri uramı
• Qayum Nasıyri isemendä büläk (Tatarstannıñ Mäğärif näzärätennän)