Vladimir Lenin
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
| Vladimir Lenin | |
|---|---|
| Туган телдә исем | Vladimir İlya ulı Lenin |
| Туган | 22 апрель 1870 Sember, Rusiä imperiäse |
| Үлгән | 21 гыйнвар 1924 (53 яшь) Mäskäw ölkäse, RSFSR |
| Һөнәре | yürist, säyäsätçe, cämäğät eşleklese |
Vladimir İlya ulı Lenin (çın familiäse Ulyanov ; рус. Влади́мир Ильи́ч Ле́нин) (1870-1924, Rusiä imperiäse häm SSSR säyäsät häm däwlät eşleklese, revolyutsioner, bol'şeviklar firqäsen nigezläwçese. 1917 yılnıñ Böyek Oktäber inqıylabın oyıştıruçılardan berse. Fälsäfäçe, marksist, publitsist, Öçençe kommunistik internatsionalnı oyıştıruçı, SSSR nigezläwçese. Fälsäfä häm iqtisad ölkäsenä qarıy torğan fänni xezmätläre bar.
Tärcemäi xäle үзгәртү
Atası — kürenekle mäğrifätçe İl'ya Ul'yanov Sember gubernası däwlät mäktäpläre buyınça baş inspektor. Ulı Semberneñ gimnaziäsendä uqıy. 1887 yılnı Qazan universitetınıñ yüridik fakul'tetına uqırğa kerä. Biredä üzeneñ revolyutsion eşen başlıy. Şul uq yılnı studentlar arasında fetnädä qatnaşqanlıqtan, universitettan quıla. Mäxkämä anı xökem itep Qazan öyäzendäge Apaqay awılına «sörgen»gä cibärä.
1888 yılda aña Qazanğa qaytırğa röxsät itelä. 1888-89 yıllarda Fedoseyev tügäräkläre eşendä qatnaşa. Biredä Marks, Engel's, Plexanov äsärlären öyränä başlıy.
1891 yılda Peterburg universitetınıñ Yüridik Fakul'tetında ekstern räweşendä imtixan tapşıra, 1891-1896 yıllarda Samara belän Pitırbur şähärlärendä mäxkämädäge antlı wäkil yärdämçese wazıyfasın başqara.
1895 yılda Peterburgta Eşçelär sıynıfın azat itü öçen köräş berlegen (рус. Soyuz bor'bı za oswobojdenie raboçeğo klassa) oyıştıruda qatnaşa.
1897 Yenisey gubernasına 3 yılğa sörgengä cibärelä. Şuşenskoyı awılında yäşi.
1900 yıldan emigratsiädä; Ğ. W. Plexanov h.b. belän berlektä «İsqra» gäziten näşer itä. RSDRPnıñ II qorıltayınnan başlap (1903) Lenin bol'şeviklar firqäsen citäkli. Emigratsiädä çaqta yäşeren firqäne saqlap qalu häm nığıtu belän şöğellänä.
1912 yılnıñ 5 mayında Peterburgta bol'şeviklarnıñ xakimiätlär röxsäte belän çıqqan «Pravda» gäzite çığa. Lenin gäzitneñ möxärriäte belän qänäğät bulmıy (möxärrire İ. Stalin bula). Lenin kön sayın diärlek kiñäşlären, kürsätmälären, xatalar tözätep xatlar cibärä. İke yıl eçendä anıñ avtorlığında 270 mäqälä çığa.
1917 yılğı Fevral' İnqıylabınnan soñ Petroğradqa qayta, Oktäber Qorallı Baş Kütäreleşenä citäkçelek itä. Sovetlarnıñ II Bötenräsäy qorıltayında (1917, Oktäber) XQS räise itep saylana. Ber ük waqıtta 1918 yıldan soñ Eşçe-İgençe Saqlaw Şurası (1919 yıldan Xezmät häm Saqlaw Şurası (Sovetı) räise; BÜBQ häm SSSR ÜBQ äğzası.
1922 yılnıñ Dekaberennän, awıruı käçäyep kitü säbäple, säyäsi eşçänlektän berqädär çitläşä. Lenin wafatınnan soñ SSSRda Lenin täğlimäten Stalin añlatmasındağı añlatu qanunlaştırıla.
1922 yılnıñ 24 dekaberendä häm yaña yılda 4 ğinwarda ul X VQP(b) Qorıltayına xat yaza. Xatta ul firqa belän itärgä däğwa itkän, dimäk añarğa almaş kiläçäk bol'şevik säyäsätçelärgä tänqidi sıyfatlama birä. Soñınnan bu xat «Lenin wasiyäte» isemen alğan.
İosif Stalinnı ul ğomumän yuğarı urınnarğa quyarğa quşmağan. Ul anı qabalanuçan häm äylänä-tiräsen tuqtawsız idärä itärgä mawığuçı ber byurokrat itep sürätli. Stalin alğa sörgän Tatarstan ASSR şikelle milli avtonomiälärneñ Sovetlar Berlegenä RSFSR «aradaşçılığı» belän kerüen ul tulısınça xaqsızğa çığara. Lenin bu başlanğıçnı Stalinnıñ «milli bol'şevik»larğa (respublikalardağı kommunistlar) qarata cıyılğan açuı belän, üç alu niäte belän añlata.[1]
Läkin, XI Qorıltay (aprel, 1923) Leninnıñ süzen ayaq astına salıp, VQP(b) berençe sekretare, dimäk il citäkçese itep Stalinnı saylıy.
Ulyanov-Lenin wä Tatarstan Avtonomiäse үзгәртү
TASSRnı oyıştıruda xälitkeç röl uynıy: Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасын төзү турындагы дикреткә qul quya (1920, 27 may).
Töp xezmätläre үзгәртү
- Ni närsä ul "xalıq dusları" häm alar sotsial-demokratlarğa qarşı niçek suğışalar? (Что такое "друзья народа" и как они воюют против социал-демократов?), 1894),
- Räsäydä kapitalizm üseşe (Развитие капитализма в России, 1899),
- «Nişlärgä?» (Что делать?), 1902) h.b.
Küptomlı saylanma äsärläre (1-45 tomnar, 1954-1973) Tatarstan kitap näşriätında tatar telendä näşer itelä.
İskärmälär үзгәртү
Çığanaqlar үзгәртү
- Фәнзаман Баттал "Күңелем Ленин белән сөйләшә!" 2015 елның 14 май көнендә архивланган.