Vitawtas

	Vitawtas; litovça Vytautas
	Böyek Litva kenäzlegeneñ kenäze ; ; 1392-1430;
	Böyek Litva kenäzlegeneñ kenäze ; ; 1392-1430;
aña qädär:	Yagaylo
däwamçısı:	Svidrigaylo
Dine:	xristianlıq
Tuu:	1350 yıl
Ülem:	1430 yıl
Ülem urını:	Vilnüs

Vitawtas^[1] yäki Vitovt (litovça Vytautas, belorusça Вітаўт, läxçä Witold, 1350-1430) - Litva böyek kenäze (1392-1430). Keystut ulı, Olgerd bertuğanınıñ ulı, Yagaylo ike tuğan enese.

Grodno kenäze (1370-1382), Lutsk kenäze (1387-1389), Trok kenäze (1382-1413). Gusitlar iğlan itkän patşa.

Öç tapqır çuqınğan: katolik yolası (1382, Vigand), pravoslav yolası (1384, Aleksandr), katolik yolası (1386).

Tarix

1350 yılda tuğan.

1368, 1378 yıllarda Mäskäwgä qarşı yawda qatnaşqan.

1381-1384 häm 1389-1392 yılda watandaşlar suğışları näticäsendä Litva xäkime buldı.

Bursıqlı yılğası suğışı (1399)

1391 yılğı suğışta Aqsaq Timer ğäskärenä yul kürsätüçe sıyfatında İdegäy Däşti Qıpçaq dalalarına qayta. Qondırça yanındağı suğıştan soñ ul İdel buyında torıp qala. Tuqtamışnı töşerep, niçek tä xan itep Timer Qotlığnı utırtırğa digän telägen tormışqa aşırırğa omtıla. Ämma Timer Qotlığnı Altın Urdanıñ xanı itep täxetkä mengerergä fäqät 1395 yılğı suğışta Tuqtamış xan ciñelgännän soñ ğına, äle anda da tora-bara ğına mömkin bula. Tuqtamış, tönyaqta ğäskär tuplap, şul uq yılnı Qırımğa yaw çaba: Altın Urda qatı suğışta ciñelgäç, könbatıştağı ulus ayırılıp çıqqan bula, Tuqtamış niçek tä şunı kire qaytarırğa tırışa. Qırım belän suğış öç yılğa suzıla. Baştaraq anıñ eşläre iple genä bara, läkin hiç uylamağanda Timer Qotlığ höcüm itä dä anı tar-mar kiterä.

Tuqtamış tağın qaçarğa mäcbür bula, tik inde bu yulı yıraqqaraq— Litvanıñ olı kenäze Vitawtasqa barıp sıyına. Timer Qotlığ ciñelgän xannı birülären taläp itä. Vitawtas anıñ taläben ütämäw genä tügel, Tuqtamış ğäskärenä üzeneken dä quşıp, Altın Urda östenä yabırıla. Anıñ säyäsäte bik añlaşıla: Tuqtamışnı yañadan täxetkä utırta alğan oçraqta Altın Urda Litva yoğıntısına elägergä tieş bula.

Suğış barışı

Doşmannar Dneprnıñ sulyaq tarmağı bulğan Bursıqlı (Vorskla) yılğası buyında oçraşalar (1399). Gärçä Vitawtasnıñ ğäskäre işleräk bulsa da, ul ciñelä.

Doşman aldında yuğalıp qalğan Timer Qotlığqa yärdämgä İdegäy kilep citä. Çığanaqlarda äytelgängä qarağanda, ul zamannarda İdegäy qulında 200 meñlek ğäskär bula. Şulay itep, Tuqtamış tarix mäydanınnan töşep qala. Bursıqlı tiräsendäge suğışta İdegäy üzen iskitkeç däräcädä osta ğäskär başlığı itep tanıta, zur ciñügä ireşä häm yäş xannıñ ğömeren saqlap qala.

Grünwald suğışı

Witawtas häm Yagaylo Grünwald suğışında (1410) Tewton alparların tar-mar itüne oyıştıruçılar berse.

Altın Urda belän mönasäbätlär

Vitawtas Altın Urda belän mönasäbätläre qarşılıqlı bulğan. İdegäy Vitawtas ğäskären Bursıqlı yılğası suğışında tar-mar itüdän soñ, Vitawtas qayber tatar morzalarına sıyınu birgän, 1422 yılda kiläçäktäge Qazan xanı Oluğ Möxämmätkä dä sıyınu birgän häm soñraq xan täxetenä öçen köräştä yaqlağan.

Qayber tatar şähärläre - Açı Qala (Oçakov), Balıqlı, Qarawıl, Xacibäy (kiläçäk Ädis) alğan.

Litva tatarları

Tuqtamış xan häm Nuğay ämire bäreleşlärennän soñ Tuqtamış ğäskäreneñ öleşe Böyek Litva kenäzlegenä kitärgä mäcbür bulğan. 15 ğasırda Litvağa vassal öç tatar kenäzlege oyışa: Mansur kenäzlege, Cağalday xanlığı häm Kursk tömänlege.

Ämir İdegäy Tuqtamış xan östennän ciñüdän son Tuqtamış ulı — Cäläl äd-Din üzeneñ ğäskäre belän Litvağa küçkän. Litva böyek kenäze Vitowt anı yaqlağan häm üzeneñ däwlätenda tatarlarğa yäşärgä röxsät birgän.

Grünwald suğışında Tatar Ğäskäre Cäläl äd-Din citäkçelegendä qatnaşqan, ğomumi litva-tatar-slavyan ciñüendä xälitkeç röl' uynağan.

Vitovt Grünwald suğışında tatar xälitkeç bulışuı öçen tatarlarğa Litvada cir xoquqı häm mäçetlär tözüe röxsät birgän. Şul waqıttan başlap tatarlar Litvanıñ (1569 yıldan Reç Pospolita) çiklären saqlağannar.

1557-1558 yılarda yazılğan "Risāle-yi Tatar-i Leh" qulyazması buyınça Pülşäda mäçetle 100 tatar awılı bulğan.

Ülem häm istälek

1430 yılda Vitawtas kötmägändä Trok şähärendä ülä.

Litvada küp şähärlärdä Vitawtas häykälläre açılğan.

Monı da qarağız

Польша-Литва татарлары

Ädäbiät

Равил Фәхретдинов. ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН ТАРИХЫ.
Prochaska A. Ostatnie lata Witolda. — Warszawa: Warszawa Nakl. Gebethnera i Wolffa, 1882. (польск.)
Барбашев А. И. Витовт и его политика до Грюнвальдской битвы (1410 г.). — СПб.: Типография Н. Н. Скороходова, 1885. (рус.)
Барбашев А. И. Очерки литовско-русской истории XV века. Витовт. Последние двадцать лет княжения (1410—1430). — СПб.: Типография Н. Н. Скороходова, 1891. (рус.)
Грушевський М. С. Історія України-Руси. — Киев, 1993—1995. — Т. 4—5. (укр.)
Prochaska A. Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy. — Wilno: Naklad i druk Ks. A. Rutkowskiego, 1914. (польск.)
Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. — М.: Московская Художественная Печатня, 1915. (рус.)
Селезнёв Ю. В. Элита Золотой Орды. — Казань: Издательство «Фэн» АН РТ, 2009. — 232 с.

↑ Равил Фәхретдинов. ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН ТАРИХЫ.

[1] Равил Фәхретдинов. ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН ТАРИХЫ.

[1]