Klaypeda

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Klaipėda /klaypéda/, (Almança: Memel yä Memelburg; Läxçä: Kłajpeda) – Baltíq Diñgezendä Lituanıñ berdänber diñgez portı. 194.400 toruçılar (2002.), sanı kimde (1989.da 202,900). Xäzerge Klaipėda Şvedsiä, Almanía häm Dänmark belän bäylängän möhim parom portı. Neman yılğasınıñ tamağı yänäşendä urnaşqan.

Klaipėda portı yılda 20 million ton töyä

Klaipėda matur karkaslı arxitektur belän tanılğan; şundí arxitektur Almanía, Anglia häm Dänmark arxitekturğa oxşaş. Lituanıñ populár diñgez kurortlar Klaipėda yanındağı Neringa häm Palanga'da urnaşqan.

Taríx

Klaipėda'ğa Baltíq qäbilälär 12. yözdä nigez salalar. Ğasırlar buyında şähär Könçığış Prussiağa kergändä, Memel atala.

Xäzerge Baltíq Diñgezendäge havan şähärenä 1252.dä Teuton Rısarlar nigez salalar, qalağa Castrum Memele (Almança Memelburg yä Mimmelburg) atı quyalar. 1254.tä Klaipėda'nı Lübeck Şähär Xoquqına büläk itälär. Klaipėda tirä-yağı Teuton Rısarları tarafınnan Xristianlaşqan bula. Melno Diñgeze solıxı buyınça 1422.dä Prussia Provinsise Litua belän çige rätlänä. Memel Prussiağa kerä häm çige 1919.ğa qädär üzgärtmä. Bu çik Awrupınıñ iñ üzgärmägän çiklärdän berse.

1474.tän başlap Memel Culm Qanunı buyınça yörtkän. 1525.tä herzoglı Memel, Albrecht von Brandenburg-Ansbach-Prussia herzogınıñ idaräse waqıtında, Lutheranizmnı qabul itä. Prussia Herzoglığı Polşanıñ häm soñraq Polşa-Litua Berlegeneñ öleşe buluınnan soñ şähär häm port çäçäk ata başlí. Şähär Neman yılğasınıñ tamağında urnaşqaç, Litua öçen port bulıp xezmät itä. 1629-1635.da Memelne Şvedlär höcüm itep basıp alalar häm cimerälär. Ul yañadan tözelä. 75 yıldan soñ Memeldä xalqınıñ zur sanı çuma ülätennän qırılıp betä. Berdäm Almanía 1871.dä barlıqqa kileüdän soñ Memel anıñ iñ Tönyaq-Könçığış şähäre bula.

1919.da Klaipėda Entente protektoratı astında qala. Versailles şartnamäse buyınça Memel tirä-yağın Almaníadan ayırıp quyalar, häm autonomiä statusı belän Fransız okkupasísı astında qala. Soñraq 1923. yılda Colonel Budrys ğäskärläre Fransızlarnı yuqqa çığaralar. 1939.nıñ 22. Martında Austrianı, Sudetenlandnı häm Çexoslovakianı basıp aludan soñ Memelne Alman Reich'ı basıp ala.

İkença Bötendönya Suğışı waqıtında, Memellelär Qızıl armíğa qarşı köräşälär (1944. axırı – 1945.). 1945.nıñ Ğínwarında şähärne Qızıl Armí ala häm Memel Litua Soviet Republigına birelä.

Şähärdä qalğan toruçılarnıñ zur sanı Sebergä sörgengä cibärelälär, Almaníağa az ğına küçälär.

Klaipėda'da tuğan keşelär

• Simon Dach (1605 – 1659), şağir
• Rev. Michael Wohlfahrt (1687 – 1741), Amerikanıñ dini citäkçese
• Friedrich Wilhelm Argelander (1799 – 1875), astronom
• George Adomeit (1879 – 1967), Amerikan rässam

Monı da qara

• Baltíq Diñgezeneñ portı

Päräwezdä

• Klaipėda'nıñ räsmi säxifäse
• Page on the history of Memel/Klaipeda 2009 елның 20 февраль көнендә архивланган. by Richard Doody