Рус латиницасы
Рус латиницасы — русча сөйләүне аңлатып бирү өчен җайлаган латин әлифбасы.
 |
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
|
Тарих
үзгәртүБеренче тапкыр рус теле латиница (латин язуы) белән XVI–XVII гасырларда Бөек Литва Князьлектә яздырган.
1833 елда Мәскәүде билгесез автор «Новыя усовершенствованныя литеры русскаго алфавита» исеме белән брошюраны чыгарылган, ул мондый әлифбаны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Iiĭ, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Zz, Чч, Шш, Ыы, Юю, Яя.
1842 елда В. Белинский үз вариантны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc (це), Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Ss (Шш), Tt, Uu, Vv, Хх (Хх), Чч (Чч), Цц (Щщ), Zz, ƶƵ (Жж), Ъъ (Ъъ), Ьь (Ьь), Уу (Ыы), Яя, Ŋ ŋ (Юю).
1857 елда К.М. Кодинский «Рус грамматиканы гадиләштерү» («Упрощеніе русской грамматики», «Uproscenie ruscoi grammatichi») китапны чыгарылган, ул мондый әлифбаны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz.
1862 елда Юлиан Котовский барлык славяннарга поляк әлифбаны кулланырга дип тәкъдим итте.
Совет проекты
үзгәртү1920-30-елларда ил буйлап латинизация дулкыны тәгәрәде. 1930-еллар башында Себердә, Каваказда, Урта Азиядә һәм Идел буенда (Татарстан) торган халыклар латиницаны кулландылар.
1929 елда РСФСР халык мәгариф комиссариаты рус алфавитның латинизация мәсьәләне тикшерү буенча комиссияне оештырды. Комиссия составына 13 кеше керде: Н. Ф. Яковлев (җитәкче), А. М. Сухотин, Л. И. Жирков, А. М. Пешковский, Н. М. Каринский, С. И. Абакумов, В. И. Лыткин (беренче коми милләтле лингвист).
1930 елның гыйварында комиссия үз эшне тәмамланды. Йомгак документы (аның астында А. Пешковский гына имза куймады) өч вариантны тәкъдим итте.
| Аа | Aa | Ии | Ii | Рр | Rr | Шш | Şş | |||||
| Бб | Bb | Йй | Jj | Сс | Ss | ы | Yy | Yy | Ьь | |||
| Вв | Vv | Кк | Kk | Тт | Tt | ь | í | j | j | |||
| Гг | Gg | Лл | Ll | Уу | Uu | ю | ú | ü | Yy | |||
| Дд | Dd | Мм | Mm | Фф | Ff | я | á | ä | Əə
| |||
| Ээ | Ee | Нн | Nn | Хх | Xx | ё | ó | ö | Ɵɵ
| |||
| Жж | Ƶƶ
|
Оо | Oo | Цц | Çç | Щщ | SC sc | |||||
| Зз | Zz | Пп | Pp | Чч | Cc | |||||||
Өч проектлар буенча мисаллар:
| кириллица | латиница | кириллица | латиница | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |||
| этот | etot | лук | luk | |||||
| еда | jeda | люк | lúk | lük | lyk | |||
| подъезд | podjezd | мол | mol | |||||
| ёлка | jolka | мёл | mól | möl | mɵ
l | |||
| подъём | podjom | мель | melí | melj | ||||
| яма | jama | кон | kon | |||||
| изъян | izjan | конь | koní | konj | ||||
| юг | jug | топ | top | |||||
| адъюнкт | adjunkt | топь | topí | topj | ||||
| рай | raj | дьяк | djak | |||||
| зной | znoj | льёт | ljot | |||||
| улей | ulej | вьюга | vjuga | |||||
| дуй | duj | все | vse | |||||
| мел | mel | всё | vsó | vsö | vsɵ
| |||
| мал | mal | чёрный | cornyj | cornьj | ||||
| мял | mál | mäl | məl | |||||
1930 елның 25 гыйварында Сталин җитәкчелегендә ЦК ВКП(б) Политбюросы бу мәсьәлә тикшерүне туктатырга йөкләмәне бирде. 1930-елларның ахырында кириллизация башланды һәм рус латиницасы турында оныттылар.
Постсовет чорында
үзгәртүМобиль телефоннарның беренче модельәрдә кирилица юк булу аркасында, 1990–2000 елларда транслит SMS-хәбәрләрдә киң кулланылган.
Транслит
үзгәртү| Хәреф | Транслит | Хәреф | Транслит | Хәреф | Транслит | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| а | a | к | k, c | ч | ch, č | ||
| б | b | л | l | ш | sch, sh, š | ||
| в | v, w | м | m | щ | sh, shch, sch, šč, shh | ||
| г | g | н | n | ||||
| д | d | о | o | ъ | ', y, j, '', #, төшереп калдырыла | ||
| е | e, ye, je, ie | п | p | ||||
| ё | yo, jo, io, e | р | r | ы | y, i | ||
| ж | zh, ž, j, z, g, *, >|< | с | s | ь | ', y, j төшереп калдырыла | ||
| з | z | т | t | ||||
| и | i | у | u, y | э | e, e', eh | ||
| й | y, j, i, u, төшереп калдырыла; ий → iy, ый → yy; -ий/ый → i, y |
ф | f | ||||
| х | h, kh, x | ю | yu, ju, iu, u | ||||
| ц | c, ts, z, u | я | ya, ja, ia, ea, a |