Улу тойон
Улу Тойон (саха телендә: Улуу Тойон; төрки телендә — «бөек әфәнде» сүзеннән)[1] — саха мифологиясендә (абасы) явыз рухларының антропоморф башы, югары дөньяның торучысы, шаманнарның яклаучысы.[1][2].
Улу Тойон кара каргаларның атасы булып тора, шул ук вакытта үзе еш кына кара карга кыяфәтендә пәйда була, моңа бәйле рәвештә аны бөекләрнең бөеге кара карга әфәнде дип атыйлар (сах. Улуутуйар Улуу Суорун Тойон)[3]. Кара карганың һәм бу Илаһның ассоциатив бәйләнеше саха ышанулары буенча кара карганың йоклау хасияте юк, ә күрүе шунда ук бөтен дөньяларны карарга мөмкинчелек биргән һәм бу кошның күзен ашаган теләсә кем йоклап китә дигәндә нигезләнә.[4]. Кара карга ярдәмендә Улу Тойон кешеләргә утны тапшырган, соңгыларга җан керткән (сах. сүр)[2], шул ук вакытта үлемгә ия булганнар өчен күренмәс булып калган[3]. Шаманнарның яклаучысы булып, Улу Тойон бәхәсләрне чишеп һәм теге яки бу шаманны рәнҗеткән кешеләргә җәза биреп гадел хөкем башкара[2]. Улу Тойон һәм аның хатыны Буус Дьалкын хотун балалары (c сах. — ледяная госпожа с развалистой походкой) — көньяк күктә тугыз рух кабиләләре җитәкчеләре, мифларда еш хайваннар белән бәйле[2], хосусан, Ньандьи Дьянгха бозау һәм таналарны һәм кечкенә балаларны яклый[5].
Эргис Г. У. карашы буенча, юмарт хасиятләр (кешеләргә җан иңдерү, ут тапшыру, гадел хөкем, дәвалаучы шаманнар) хасиятләрен чагылдырган өчен Улу Тойонны Айыы санына кертергә кирәк[6]. Шул ук вакытта Кулаковский А. Е. фикере буенча, борынгы мифлар буенча Улу Тойон Айыы булып тора, әмма хәзерге мифологиядә аны абасы санына кертергә кирәк, моңа өстәп кара шаманнар аңа авырулар чыганагына буларак мөрәҗәгать итәләр[7].
Рәт мифларда кара каргадан тыш Улу Тойон башка хайван кыяфәтләрен ала ала, күбесенчә кара төстә — аю, үгез, айгыр, поши[2][8].
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 Гузенкова Т. С. Этнология: учеб. пособие / Под ред. Е. В. Миськовой, Н. Л. Мехедова, В. В. Пименова. — М.: Культура: Академический проект, 2005. — С. 454. — (Gaudeamus). — ISBN 5-8291-0499-7.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Калып:Мифологический словарь
- ↑ 3,0 3,1 Габышев Е. С. Культ солнца в мифологии якутов : Проблема древних этнокультурных параллелей : дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.07. — СПб., 1998. — С. 28.
- ↑ Романова Е. Н. Мифология и ритуал в якутской традиции : дисс. ... д-ра ист. наук : 07.00.07. — М., 1999. — С. 186.
- ↑ Шаманова, Т.А. Формирование экологической культуры у младших школьников в учебно-воспитательном процессе средней общеобразовательной школы : На примере Южно-Якутского промышленного региона : дисс. ... канд. пед. наук : 13.00.01.. — Комсомольск-на-Амуре, 2004. — С. 173.
- ↑ Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. — М.: Наука, 1974. — С. 129.
- ↑ Кулаковский А. Е. Научные труды. — Якутск: Якутское книжное издательство, 1979. — С. 18.
- ↑ Илимбетова А. Ф. Культ животных у башкир : дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.07.. — Уфа, 2006. — С. 138, 163, 242.