Туз грамоталары
Туз грамоталары (рус. Берестяные грамоты) — каен тузына язылган хатлар һәм язмалар, борынгы рус язуы, XI—XV гасырлардагы язма истәлекләр, туз грамоталары җәмгыять тарихы һәм урта гасыр кешеләренең көндәлек тормышы, шулай ук көнчыгыш славян телләре тарихы буенча беренче дәрәҗәдәге кызыксыну уята. 2020 елга Бөек Новгородта 1100дән артык туз грамотасы һәм Россиянең башка шәһәрләрендә, Украина һәм Белоруссиядә 100 дән артык табылган.
| Туз грамоталары | |
| Материал төре | берёста[d] |
|---|---|
| Кайда өйрәнелә | Берестология[d] |
 Туз грамоталары Викиҗыентыкта | |
Туз язуы дөнья халыкларының башка мәдәниятләренә дә билгеле.
Тарихы үзгәртү
Русьтә туз язуының булуы археологлар тарафыннан грамоталар табылганчы да билгеле булган. Музей һәм архивларда соңгы, нигездә иске обряд документлары, хәтта махсус эшкәртелгән тузда (XVII—XIX гасыр) язылган тулы бер китаплар сакланган. 1930 елда Сарытау янындагы Идел ярында, силос чокыры казыган крестьяннар XIV гасырның Алтын Урда грамотасын таба. Бу кулъязмаларның барысы да кара белән башкарылган.
Беренче тапкыр урта гасыр Русенең туз грамоталары табылган урын - Бөек Новгород, анда табигать шартлары, ә нәкъ менә туфрак катламы характеры аларның сакланышына уңай йогынты ясаган. Биредә XIX гасыр ахырында ук, бик ышанычлы мәгълүматлар буенча, янәсе, җирле туган якны өйрәнүче һәм археолог-һәвәскәр В.С. Передольский тарафыннан ачылган, Новгород музеенда сакланган туз грамоталары фрагментлары ачыла. Василий Передольский үзе, кирәкле чыганакларны өйрәнү буенча белемнәре булмаган килеш, әлеге фрагментларда текстларны укый алмаган, ә аның коллекциясенең күп өлеше 1920 нче елларда ук юкка чыккан, дип раслый.
1930 еллардан Арциховский җитәкчелегендә эшләгән Новгород археология экспедициясе туз грамотасының киселгән битләрен тапкан, шулай ук йомшак өслектә китап өчен корал буларак билгеле булган тимер яки сөяк саплары табылган. Новгородтагы борынгы стильләр 953-989 еллар катламнарыннан килеп чыга. Бөек Ватан сугышы (бу вакытта Новгородын немецлар оккупацияләгән) археологларның эшләрен туктаткан һәм алар 1940 нчы еллар азагында гына яңадан торгызыла.
1951 елның 26 июлендә Нерев казылышында 1нче номерлы туз грамота табыла: ул өч җир хуҗасы: Фома, Ивев һәм өченчесе, бәлки, Тимофей дип аталган феодаллар исемлеген үз эченә ала. Бу грамотаны йөклелек буенча ял вакытында эшләргә килгән новгородка Нина Акулова тапкан (аның каберендә әлеге табылдык хөрмәтенә һәйкәл куелган). Беренче туз грамотасына һәйкәл Бөек Новгородта Бөек урамы буенча 3 нче йорт каршындагы мәйданда 2019 елның 23 августында ачылган.
Шул ук археологик сезон 1953 елда гына басылып чыккан тагын 9 туз документ алып килә. Беренче грамоталарның иң искеләре XIII гасыр даталары белән билгеләнә.
Ачыш шуны күрсәтә: грамоталар язганда беркайчан да диярлек начар кара кулланылмаган (казу вакытында меңнән артык грамотаның нибары өчесе табылган, шул исәптән 2007 елда Зур Мәскәү грамотасы); текст тузда чукылган һәм бик авыр укылган.
1952 елда ук Смоленск янындагы Гнездов шәһәрчегендә — Д.А. Авдусин җитәкчелегендәге Мәскәү университеты экспедициясе туз грамоталар табыла. Аннан соң Г.П. Гроздиловның Псков — экспедициясе 1958 елда, Витебскида 1959 елда төзелеш эшләре вакытында ачыла. Иске Руссада беренче тапкыр туз грамотасын 1966 елда А.Ф. Медведев җитәкчелегендәге Археология институты экспедициясе ясый. Мстиславлда (Белоруссия) беренче туз грамотасын археолог Л. Алексеев 1980 елда таба.
2007 елның августында Мәскәүдә икенче һәм өченче грамоталар табылган.
2015 елның 21 июлендә И. П. Кукушкин экспедициясе тарафыннан Вологдада беренче туз грамотасы табылган. 2015 елның октябрендә Л.А. Беляев җитәкчелегендәге РФА Археология институты экспедициясе Зарядьеда казу вакытында Мәскәү туз грамотасын табып ала.
Инде 2007 елның июленә үк борынгы рус шәһәрләре (Иске Русса, Торжок, Смоленск, Псков, Тверь, Мәскәү, Звенигород Галицкий, Рязань, Витебск, Мстиславль) территориясендә табылган ярлы грамоталарның гомуми саны 1000гә җиткән, ә 2010 елның май башына бары тик Новгород шәһәрләре генә дә 973, 2017 елның 11 октябренә Новгородның туз грамоталары 1100 дән артык булган.
Чыганаклар үзгәртү
- Арциховский А. В., Янин В. Л. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1962—1976 гг.). — М.: Наука, 1978. — 192 с.
- Берестяные грамоты: 50 лет открытия и изучения / Под ред. В. Л. Янина. — М.: Индрик, 2003. — 336 с. — ISBN 5-85759-251-8..
- Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. 2-е изд. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — 872 с. — ISBN 5-94457-165-9..
- Черепнин Л. В. Новгородские берестяные грамоты как исторический источник. — М.: Наука, 1969. — 438 с.
- Янин В. Л. Я послал тебе бересту…. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1965. — 192 с.
- Янин В. Л. Я послал тебе бересту… 3-е изд. — М.: Школа "Языки русской культуры", 1998. — 464 с. — ISBN 5-7859-0044-0.
- Янин В. Л., Зализняк А. А. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1977—1983 гг.). — М.: Наука, 1986. — 312 с.
- Faccani R. Iscrizioni novgorodiane su corteccia di betulla. — Udine, 1995.
- Янин В. Л., Зализняк А. А. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1990—1996 годов)