Туеш заводы
Туеш (Таеш, Казан) бакыр эретү заводы - 1743 - 1851 елларда Казан өязендә эшләгән металлургия заводы.[1] Завод Кукмара шәһәрен барлыкка килүенең нигезе булып торган[2][3][4].
| Туеш заводы | |
| Нигезләнү датасы | 1743 |
|---|---|
| Дәүләт |
 Россия империясе |
| Административ-территориаль берәмлек | Казан өязе |
| Штаб-фатирының урнашуы | Кукмара, Татарстан АССР |
| Җитештерә | бакыр |
| Гамәлдән чыгу датасы | 1851 |
 | |
Тарихы
үзгәртүXVIII гасыр
үзгәртү1730 еллар ахырынабертуган Семен һәм Петр Иноземцевларга караган Янсыбы бакыр эретү заводы рудникларның бетүе һәм завод буасының кибүе аркасында кыенлыклар кичерә.Иноземцевлар Янсыбыдан 5 чакрым ераклыкта Туеш елгасында яңа бакыр эретү заводы төзү турында карар кабул итәләр. Төзелеш өчен җир ясаклы татарларда арендага алынган. Генерал-берг-директориумның төзелешкә рөхсәте белән 1741 елның 21 июлендә указ имзаланган.
Төзелеш 1741-1743 еллар дәвамында дәвам итә, җиһазларның һәм материалларның бер өлеше ябылган Янсыбы заводыннан ташыла. Иноземцевлар яңа плотина кора алмаганнар, ә заводны су белән тәэмин итү өчен Туеш елгасыннан ерып чыга торган канал төзегәннәр, анда су көпчәкләре урнаштырылган. Беренче бакыр эретү 1743 елның 16 сентябрендә була.[1][5][6][4]
1743 елда Туеш заводы 227 пот, 1748 елда 1200 пот бакыр чыгарган. 1745 ел мәгълүматлары буенча, завод составында 4 бакыр эретү миче, 1 гармахер горны, 24 руда миче һәм ярдәмче җиһазлар булган. 1740 еллар уртасында заводтан 7-12 чакрым ераклыкта урнашкан 6 рудниктан чимал китерелгән.
С.Е. Иноземцев вафатыннан соң 1751 елда аның варислары арасында озак милек бәхәсләре башлана. Нәтиҗәдә, Туеш заводы улы Асаф һәм абыйсы П.Е. Иноземцев милкенә күчә. Шул чордан башлап, исәпкә алу өчен, Иштирәк заводыннан кара бакыр килә башлый. 1754 елда бишенче бакыр эретү миче төзелә. 1750 еллар башында туеш бакырының уртача үзкыйммәте 4 сум 50 тиен тәшкил иткән.[1][6]
1760 елда Таиш һәм Иштирәк заводлары 7 мичтә 2420 пот бакыр эреткәннәр. 1772 елда заводта 546 крестьян һәм 139 ирекле эшче исәпләнгән.
XVIII гасыр ахырына Таиеш заводының җиһазлар паркы 5 бакыр эретү миченнән, гармахер һәм штык гроннарыннан тора. Предприятиедә 449 оста һәм крепостной крестьян эшли. Шулай ук кайбер эшләргә ирекле эшчеләр дә җәлеп ителгән. 1796 елда завод И.С. Иноземцевның күп санлы варислары милкенә күчә, бу идарәдә кыенлыклар, финанс кыенлыклары һәм җитештерү күләмнәре кимүгә китерә. 1791 елда 1349 бал, 1794 елда 136, 1796 елда 895, 1798 елда 138 пот бакыр җитештерелгән. Гомумән алганда, 1783-1795 елларда Туеш заводы 26,3 мең пот бакыр чыгарган. Бу чорда заводның уртача еллык җитештерүчәнлеге 2 мең поттан артык бакыр тәшкил иткән. 1790-1795 елларда бу күрсәткеч 0,9—1,3 мең потка кадәр кимегән. 1797 елда завод эшләмәгән.
XIX гасыр
үзгәртүXIX гасыр башында җитештерү күләмнәре шулай ук елдан-ел тирбәлештә була. 1809 елда Туеш заводында 2 бакыр эретү миче һәм 203 крепостной эшче исәпләнгән. 1811 елда 2061, ә 1815 елда 55 пот бакыр эретелгән.
1826 елда Туеш заводы И.М. Ярцовка сатыла. 1843 елда Ярцовның бурычы аркасында Туеш заводы казна идарәсенә тапшырыла.[7]
1851 елда завод И.М. Ярцов варислар Е.И. Николаева һәм О. И. Берг биләмәләренә күчә. Шул ук елны предприятие көчле янгын белән юк ителә.[2][4] Хуҗалары акча таба алмау сәбәпле завод торгызылмый һәм ябыла.[1][8][7]
108 ел эшләү дәверендә Туеш заводы Иштирәк заводы белән бергә 222 мең пот бакырчыгарган.
1853 елның 9 октябрендә Туеш һәм Иштирәк заводларының бердәнбер хуҗасы О.И. Берг гамәлдә булмаган заводлар белән үз биләмәләрен яшерен киңәшче Иван Кирилович Рашеткә сата.[7]
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Таишевский (Казанский) медеплавильный / Корепанов Н. С., Микитюк В. П. // Металлургические заводы Урала XVII—XX вв.: Энциклопедия / глав. ред. В. В. Алексеев. — Екатеринбург : Издательство «Академкнига», 2001. — С. 455. — 536 с. — 1000 экз. — ISBN 5-93472-057-0.
- ↑ 2,0 2,1 Россия. Полное географическое описание нашего отечества / под ред. В. П. Семёнова-Тян-Шанского и под общ. руководством П. П. Семёнова-Тян-Шанского и В. И. Ламанского. — СПб. : Издание А. Ф. Девриена, 1901. — Т. 6. Среднее и Нижнее Поволжье и Заволжье. — С. 371. — 599 с.
- ↑ Семёнов-Тян-Шанский, 1865
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Кулбахтин Н. М. Таишевский завод // Башкирская энциклопедия / гл. ред. М. А. Ильгамов. — Уфа : ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Алексеев В. В., Гаврилов Д. В. Металлургия Урала с древнейших времён до наших дней — Москва: Наука, 2008. — 886 бит — 1650 экз. — ISBN 978-5-02-036731-9
- ↑ 6,0 6,1 Павленко, 1962
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Гудков, Гудкова, 1993
- ↑ Корнилов, 2013
Әдәбият
үзгәртү- Авторы-составители: Е. Г. Неклюдов, Е. Ю. Рукосуев, Е. А. Курлаев, В. П. Микитюк. Предприниматели Урала XVII — начала XX в. Справочник. Выпуск 1. Уральские горнозаводчики / отв. ред. Г. Е. Корнилов. — Екатеринбург: УрО РАН, 2013. — 128 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-7691-2353-5.
- Географическо-статистический словарь Российской империи = Географическо-статистическій словарь Россійской Имперіи / составитель П. Семёнов при содействии В. Зверинского, Р. Маака, Л. Майкова, Н. Филиппова и И. Бока. — СПб. : Типография «В. Безобразов и Компания», 1865. — Т. II. Дабанъ — Кяхтинское градоначальство. — 898 с.
- Павленко Н. И. История металлургии в России XVIII века: Заводы и заводовладельцы / отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — 566 с. — 2000 экз.
- Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Из истории южноуральских горных заводов XVIII—XIX веков. Историко-краеведческие очерки. — Уфа: Башкирское издательство «Китап», 1993. — Т. Часть 2. — 480 с. — 18 000 экз. — ISBN 5-295-00952-1.
