Wikipedia

Татарстанның хәләл тормыш рәвеше

Татарстан Республикасының хәләл тормыш рәвеше (Halal Life Style, Халяль как образ жизни) — дини һәм дөньяви тәртип нормалары, шулай ук бизнеска ярдәм итү һәм шәригать нормаларына туры килә торган тормыш рәвешен популярлаштыру дәүләт программасы.[1] Проектның «юл картасы» ТР министрлар Кабинеты тарафыннан 2019 елның февралендә кабул ителгән. Программа Россиядә һәм чит илләрдә Татарстан брендларын алга этәрүгә һәм регионга инвестицияләр җәлеп итүгә юнәлдерелгән.[2]

Үзәкләштерелгән проект

үзгәртү

Хәләл индустриядә азык-төлек, кием-салым, намаз өчен товарлар, медицина, косметика, гигиена товарлары, хәтта белем бирү һәм мәгълүмат хезмәтләре, аерым категория-банк хезмәтләре бар. Бу продуктларның барысы да зарарлы компонентларны («хәрәм») куллануны, хезмәтне эксплуатацияләүне һәм әйләнә-тирә мохиткә зыян китерүне күз алдында тотмый.[3] Татарстан, нигездә, мөселман төбәге булганга күрә, анда дини нормалар шактый авырлыкка ия. Җирле дини конфессияләр хәләл нормаларга ия булырга, мәсәлән, шәригать нормалары буенча хупланган ашамлыклар сатып алган махсус биналарда тукланырга өндиләр.[4] Мәсәлән, KazanSummit һәм Мәскәүнең IFN CIS&Russia ислам финанслары буенча эре халыкара форумында республиканың хәләл яшәү рәвеше һәм хәләл инвестицияләре мәсьәләсе турында сөйләшәләр.[5]

Halal Life Style төбәк проекты (татарча Хәләл Тормыш Рәвеше) Татарстанның инвестицион үсеш агентлыгы тарафыннан Берләшкән Гарәп Әмирлекләре тәҗрибәсе нигезендә эшләнгән документны министрлар Кабинеты 2019 елның февралендә раслаган.[6][7] «Юл картасы»нда хәләл бизнеска ярдәм итүнең һәм республиканың хәләл яшәү рәвешен популярлаштыруның 60лап юнәлеше билгеләнгән: туризм, җитештерү, мода, финанслар, мәгълүмати технологияләр, медиа һәм башкалар.[1] Проектның төп максаты - Татарстанда хәләл яшәү рәвешен популярлаштыру һәм Татарстан брендларын Россиядә һәм чит илләрдә таныту.[8]

Бу юнәлешләр «хәләл» стандартына туры килү өчен махсус сертификация үтәргә тиеш. Сертификатлаштыру буенча Татарстанның төп органы — Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәтенең «Хәләл» стандарты комитеты (Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте). 2014 елдан башлап Диния нәзарәте халыкара сертификация оешмасы «Хәләл» Бөтендөнья Советына (ингл. Word Halal Council), ә 2019 елдан аның башкарма комитетына кертелгән.[9][10] Шулай ук сертификацияне Мәскәүнең «Хәләл» сертификатлаштыру үзәгендә һәм мөселманнарның дини советлары яки шәхси затлар тарафыннан гамәлгә куелган зур булмаган оешмаларда алырга мөмкин.[11] Бу компанияләр «хәләл» стандартына туры килүен расларга һәм даими рәвештә аудит үтәргә тиеш, ә кагыйдә бозу очрагында сертификатны кире алырга мөмкин.[12]

«Юл картасы» кысаларында «Хәләл туризм» — шифаханәләрне шәригать нормаларына яраклаштыру программасын тормышка ашыру башлана: бәяләгәндә яшәү форматы, персоналның тышкы кыяфәте, клиентның җенес буенча хезмәтләр бүленеше, кухня һ.б. исәпкә алына.[13] Казанда HalalGuideMall беренче хәләл сәүдә үзәге төзелеше турында игълан ителә.[14][15] 2020 ел ахырына программа кысаларында эре сәүдә үзәкләрендә гыйбадәт бүлмәләре эшли.[16]

Хәләл юридик тармакка да кагыла, чөнки бу иҗтимагый мөнәсәбәтләрнең бер өлеше, ә хәләл башка кешеләр турында кайгыртуны күз алдында тота — мөселман әхлак һәм әхлак нормалары Россия законнары кысаларында үтәлә. Бу өлкәдән Ислам юридик үзәге үрнәк булып тора.[17]

«Россия — ислам дөньясы» һәм KazanSummit

үзгәртү
Төп мәкалә: Россия һәм Ислам хезмәттәшлеге оешмасында катнашучы илләрнең халыкара икътисади саммиты

2006 елда Владимир Путин кушуы буенча «Россия — Ислам дөньясы» стратегик караш төркеме төзелә, һәм Россия күзәтүче статусында Ислам Хезмәттәшлеге Оешмасына кушыла. Төркемнең җитәкчеләре - сәяси эшлекле һәм көнчыгышны өйрәнүче Евгений Примаков һәм Татарстанның беренче президенты Минтимер Шәймиев, ә составына 15тән артык мөселман иле вәкилләре керә.[18]

Башлангыч этапта төркем Россиядә һәм Көнчыгыш илләрендә христианлык һәм исламның яшәү тәҗрибәсен популярлаштыру проектларын өйрәнә, китаплар һәм фәнни эшләр бастырып чыгару белән шөгыльләнә. 2008 елдан башлап Казанда Россия Тышкы эшләр министрлыгы химаясе астында Ислам үсеш банкы белән берлектә Халыкара инвестицион конференция үткәрелә, соңрак ул KazanSummit-Россия һәм ИХО илләренең Халыкара икътисади саммитына трансформацияләнә.[18]

KazanSummit Татарстанда 2009 елдан бирле уза. Бу - Россия һәм Ислам дөньясы илләре арасындагы икътисади хезмәттәшлекнең иң зур мәйданчыкларының берсе, аның төп максаты — илләр арасында сәүдә-икътисади, фәнни-техник һәм социаль-мәдәни элемтәләрне ныгыту. Россия төбәкләре потенциаль партнерлар һәм инвесторлар белән үз элемтәләрен җайга салу мөмкинлеген алалар.[19]

2016 елда «Халыкара программалар дирекциясе» — ИҮАның бүлендек оешмасы булдырыла, шул исәптән ул Ислам конгрессларын һәм күргәзмәләрен оештыру белән шөгыльләнә. Шулай итеп, 2016 елдан ул ел саен «Россия — ислам дөньясы: KazanSummit» саммитын үткәрә.[20][21]

2019 елгы Ислам саммиты 72 илдән һәм Россиянең 38 төбәгеннән 3,5 меңнән артык катнашучыны җыя.[22] 2020 елда KazanSummit 2021 елга коронавирус пандемиясе аркасында күчерелә.[23], но состоялись ряд онлайн-мероприятий[24]

2017 елдан KazanSummit кысаларында Russia Halal Expo хәләл продуктлар һәм хезмәт күрсәтү күргәзмәсе оештырыла.[25] 2019 елда күргәзмәне оештыручылар арасында ТР Диния нәзарәте, «Хәләл» стандарты комитеты һәм инвестицион үсеш агентлыгы була, 4,7 мең м2 мәйданда Россия регионнарыннан һәм 7 мөселман иленнән — Берләшкән Гарәп Әмирлекләре, Согуд Гарәбстаны, Төркия, Индонезия, Малайзия, Үзбәкстан һәм Кыргызстаннан-13 катнашучыны урнаштыралар.[26]

Инвестицион хәләл продуктлар

үзгәртү

Ислам традицияләре финанс өлкәсенә күп санлы этик чикләүләр куя. Шәригать рибачылыкны һәм спекуляцияне тыя, билгесезлек белән рискланган алыш — бирешләр, «хәрәм» булган алкоголь, дуңгыз ите җитештерү һәм сату, азартлы уеннар һ.б. кертемнәргә тәнкыйть белән карый. Ислам финансларында альтернатива буларак сәүдә мөнәсәбәтләренә нигезләнгән контрактлар (әйтик, вакытыннан алда сату), сатып алу хокукы белән аренда, табыш һәм чыгымнарны бүлү белән финанслау кулланыла. Мондый проектны «мурабаха» дип атыйлар. Аның кысаларында банк актив сатып ала, өстәмә бәя ясый һәм аны бурычка алучыга кичектереп сата (кредит аналогы). Контрактның икенче төре — «иджара» — лизинг аналогы, анда финанс учреждениесе җиһазлар сатып ала һәм аны арендага бирә. «Мудараба» һәм «мушурака» — инвестицион контрактлар, алар кысаларында яклар проектка капитал салалар (яки профессиональ тәҗрибә) һәм табыш һәм зыяннарны бүлешәләр. «Сәлам» контракты киләчәк җитештерүне финанслау мөмкинлеге бирә. «Сукук» килешүе секьюритлаштыруның аналогы булып тора: ул активта өлешкә хокукны һәм аны кулланудан кергән табышны терки. Россиядә ислам финанс учреждениеләре банкныкы булмаган оешмалар буларак эшли яки лицензиягә ия, ләкин шәригать рөхсәт иткән хезмәтләр саны чикле.[27]

Татарстан Россиядә ислам финансларын үстерү буенча кайбер проектлар кысаларында сынау төбәге була. 2010 елның мартында Татарстан министрлар Кабинеты һәм Ислам үсеш банкы ислам финанс өлкәсен үстерүгә ярдәм итүгә юнәлдерелгән «Татарстан Халыкара инвестицион компаниясен» гамәлгә куялар,[28] ләкин тулысынча «иджара» контракты буенча лизинг юнәлешен генә гамәлгә ашыра ала: 2012 елдан Татарстанда «Евразия лизинг компаниясе» эшли, аның инвесторы-2013 елдан «РТ-Инвест».[29][30] 2020 елдан икенче компания — «Иджара лизинг» («ТР кече бизнес лизинг компаниясе»нең бүлендек структурасы) эшли башлаган.[31][32]

2016 елда Үзәк Банк, Татарстан Милли банкы, ТР Диния нәзарәте, Ислам үсеш банкы һәм Татфондбанк катнашында Татагропромбанк базасында партнерлык банкингы үзәге эшли башлаган.[33] Әмма проект бер елдан соң ябыла, ул чакта Үзәк банк әүвәл Татфондбанкның лицензиясен, ә аннары формаль рәвештә ЦПБ филиалы булган Татагропромбанкның лицензиясен кире алып кайта.[34]

Шәригать буенча кайбер хезмәтләрне шәхси тәртиптә финанс оешмалары тәкъдим итә.[35] Ул бары тик «Зәм-Заәм +» коммерцияле булмаган автоном оешма тарафыннан хупланган, мөселман диаспорасы бизнесын координацияләү өчен төзелгән кыйммәтле кәгазьләргә генә акча сала.[36] 2010 елдан башлап Татарстанда илдә иң зур ислам финанс оешмасы - «Амаль финанс йорты» эшли. Аның финанс продуктлары арасында хаҗ кылу өчен акча җыю өчен билгеләнгән пластик карта бар. Шәригать компанияләре эшчәнлегенең туры килүен бәяләргә вәкаләтле милли рейтинг агентлыгы Sh1 дәрәҗәсендә рейтингны «Амаль» бирә. 2019 елдан «АК Барс Банк»ның бүлендек структурасы «мурабаха» контракты буенча ипотеканы шәригать нормаларына туры китереп бирә башлый.[37][34][38][39][40]

2019 елның маенда Үзәк Банк Россия ислам институты һәм ТР МДИ галимнәре советы ярдәмендә «Ак Барс Капитал» идарәче компаниясе тарафыннан эшләнгән «Лалэ» базар финанс инструментларының беренче хәләл инвестицион фондын терки. Фонд ярдәмендә ислам нормалары буенча кыйммәтле кәгазьләрне сайлап алу методологиясен канәгатьләндерүче Россия һәм чит ил компанияләре активларына инвестицияләргә мөмкин.[41][42]

Хәләл мәдәни тормыш

үзгәртү

«Россия — Ислам дөньясы» стратегик караш төркеме мәгариф һәм мәдәни проектлар булдыра. 2017 елда «Хозыр ТВ» мөселман мәгърифәтчелек онлайн-каналы эшли башлаган (2018 елдан башлап кабельле ТВ буенча карарга була). Төркем «Россия — Ислам дөньясы» әдәби премиясен һәм Евгений Примаков исемендәге ике публицистик премияне тапшыра, Татарстанның хәзерге президенты Рөстәм Миңнеханов исеменнән; ислам илләренең күренекле сәясәтчеләре һәм җәмәгать эшлеклеләре турында документаль фильмнар төшерүне кураторлык итә; яшьләр белән эшләү кысаларында төркем балалар өчен халыкара лагерь, яшь эшмәкәрләр форумы, яшь дипломатлар форумы һәм башка чаралар оештыра.[18]

2005 елдан башлап Казанда Халыкара мөселман киносы фестивале уза.[43] Конкурс программасында тулы метражлы һәм кыска метражлы уен, документаль һәм анимация фильмнары катнаша.[44] Ел саен оештыручылар берничә йөз заявка ала. Жюри рәистәше Карен Шахназаров билгеләп үткәнчә, мөселман киносы һәм бигрәк тә фестивальдә катнашучы тасмалар югары әхлакый критерийлар белән аерылып тора: «Гомумкешелек темалары өстен, хатын-кызлар турында фильмнар күп».[45] Фестивальне оештыручылар Россия һәм дөнья бергәлегендә ислам һәм мөселман образын объектив күрсәтү максатын куйганнар.[46] XV мөселман киносының юбилей фестивале KazanSummit мәйданында үтә.[47]

Төрле вакытта республикада үзенчәлекле яки көнкүрештә кирәкле ислам хезмәтләре барлыкка килә, мәсәлән, Мегафон намаз вакыты турында смс-хәбәр җибәрә, мөселман таксие эшли, хәләл азык-төлек китерү сервисы, «виртуаль мәчет» проекты һ.б. бар.[48][3][49]

Мөселман модасы

үзгәртү
Төп мәкалә: Исламда кием

Ислам традицияләре киемдә аерым чикләүләрне күздә тота. Мәсәлән, ир-атлар тәнен кендектән тубыкка кадәр каплау буенча чаралар күрергә тиеш булса, хатын — кыз, башы һәм кул чукларыннан кала бөтен гәүдәсен капларга тиеш (йөзен һәм чәчләрпен капларга тиешлек турында төрле фикерләр бар).[50][51] Мөселман яки «гади мода» (инг. fashion modest) хатын-кызның дәрәҗәсен билгеләүгә чакырып, объективацияне яшерергә тиеш була. Ислам модасы консерватив, әмма кием базарының иң тиз үсә торган сегментларыннан берсе булып тора.[52] Thomson Reuters бәяләвенчә, 2010 елның уртасына — ахырына мөселманнарга дөнья кием базарының 13% ы туры килгән. Ислам модасына эре модалы йортлар да (Dolce & Gabbana, Chanel, Yves Saint Laurent), масс-маркет (Mango, DKNY, H&M) брендлары да игътибар итә. Әмма «тыйнак мода» элементлары (ирекле кисем, озын күлмәк, күп катламлылык кебек) дөньяви модага үтеп керә һәм еш кына ислам дөньясы белән ассоциацияләнми. KazanSummit кысаларында берничә ел Казан мэриясе, республиканың Ссәүдә-сәнәгать палатасы һәм «бизнес хатын-кызлары» коммерцияле булмаган оешмасы ярдәмендә Silk Fashion Way Ислам модасы күрсәтелә.[53][54]

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Оксана Сотник (2014-04-09). Татарстан намерен развивать halal lifestyle блогами и пресс-турами. РБК. 2020-12-20 тикшерелгән.
  2. ↑ Бизнес-гайд: Халяль России. — Комсомольская правда, 2020.
  3. ↑ 3,0 3,1 Гараева Алсу Мансуровна Предпринимательство республики Татарстан в условиях исламского возрождения: проблемы и преимущества (по материалам экспертного опроса) // Теоретическая и прикладная экономика. — № 3.
  4. ↑ Талия Минуллина: «Запланировали проведение KazanSummit на июль 2021 года» — Реальное время. әлеге чыганактан 2020-12-09 архивланды. 2020-12-19 тикшерелгән.
  5. ↑ Рычков Сергей Юрьевич, Столярова Гузель Рафаиловна, Рычкова Надежда Васильевна, Маддахи Машизи Джавад Татарстанский рынок питания в концепте исламской экономики (маркетинговый и экономико-антропологический аспекты) // Актуальные проблемы экономики и права. — № 4 (40).
  6. ↑ В Татарстане запускают программы по развитию и популяризации концепции халяльного образа жизни Halal Life Style. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-24 тикшерелгән.
  7. ↑ Рустам Минниханов посетил в ОАЭ Центр развития исламской экономики Дубая и Исламский банк Дубая — Единый Портал органов государственной власти и местного самоуправления "Официальный Татарстан". әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-24 тикшерелгән.
  8. ↑ «Халяль?»: в Казани призвали популяризировать ислам. 2020-12-19 тикшерелгән.
  9. ↑ Комитет по стандарту «Халяль» ДУМ РТ стал членом Всемирного Совета «Халяль». Islam Today (2014-10-22). 2020-12-20 тикшерелгән.
  10. ↑ В 2019 году Комитет «Халяль» ДУМ РТ выдал 124 свидетельства предприятиям. Всемирный конгресс татар (2019-12-28). 2020-12-20 тикшерелгән.
  11. ↑ Рустам Батыр (2018-11-10). «Не думал, что когда-нибудь это скажу, но мы, к сожалению, не Чечня». Бизнес Online. 2020-12-20 тикшерелгән.
  12. ↑ Айгуль Чуприна (2018-03-25). На религиозных чувствах: как бизнес зарабатывает на постном, кошерном и халяльном. Реальное время. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-20 тикшерелгән.
  13. ↑ Ильмира Гафиятуллина (2019-12-26). Когда халяль не только мясо: есть ли будущее у халяль санаториев?. Islam Today. 2020-12-20 тикшерелгән.
  14. ↑ В Казани появится первый в России халяльный торговый центр. 2020-12-19 тикшерелгән.
  15. ↑ В Татарстане планируют построить аэрогородок и завод по разделению плазмы крови. 2020-12-19 тикшерелгән.
  16. ↑ Halal Life Style: в татарстанских ТЦ могут появиться молельные комнаты. 2020-12-19 тикшерелгән.
  17. ↑ В Казани обсуждают аспекты халяльного образа жизни. 2020-12-19 тикшерелгән.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Гитмадинов Р. Р., Насыров И. Р. Группа стратегического видения «Россия – Исламский мир» как инструмент «мягкой силы» во внешней политике Российской Федерации // Восток. Афро-Азиатские общества: история и современность. — № 1. — С. 180—195. — DOI:10.31857/S086919080003967-0
  19. ↑ Саммит "Россия - исламский мир: KazanSummit" примет более двух тысяч гостей (20170414T1839). 2020-12-24 тикшерелгән.
  20. ↑ В РТ создают дирекцию международных программ для привлечения инвестиций. Бизнес-Онлайн (2016-05-17). 2020-12-01 тикшерелгән.
  21. ↑ Виктор Османов, Игорь Ким (2019-09-11). Подрядчики Талии Минуллиной: от маэстро Гергиева до победителя прокуратуры. Бизнес-Онлайн. 2020-12-01 тикшерелгән.
  22. ↑ KazanSummit из-за коронавируса перенесли на 2021 год. 2020-12-24 тикшерелгән.
  23. ↑ KazanSummit пройдет весной 2021 года — Реальное время. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-24 тикшерелгән.
  24. ↑ KazanSummit-2020: что нужно знать об индонезийском бизнесе. 2020-12-24 тикшерелгән.
  25. ↑ Интернет и туризм по шариату. Кто в России зарабатывает на моде на халяль?. Аргументы и факты (2017-05-24). 2020-12-20 тикшерелгән.
  26. ↑ В Казани открылась крупнейшая в России выставка халяль-продуктов и услуг. РИА Новости (2019-04-24). 2020-12-20 тикшерелгән.
  27. ↑ Александр Сергеев (2018-11-28). Банкинг по канонам шариата. Коммерсантъ. 2020-12-20 тикшерелгән.
  28. ↑ Глеб Климентьев (2010-03-27). Инвестиции по шариату. Газета.ru. 2020-12-20 тикшерелгән.
  29. ↑ Ян Гордеев (2013-08-16). «Ростех» вложится в лизинг по шариату. Banki.ru. 2020-12-20 тикшерелгән.
  30. ↑ Лина Саримова (2020-03-26). «Проект оказался неудачным»: как умирала Татарстанская международная инвестиционная компания. Реальное время. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-20 тикшерелгән.
  31. ↑ В Татарстане начала работу компания исламского лизинга «Иджара-лизинг». әлеге чыганактан 2021-01-19 архивланды. 2020-12-28 тикшерелгән.
  32. ↑ Известия Татарстана. В Татарстане появится лизинговая программа по принципам ислама - без процентов и пеней. әлеге чыганактан 2021-01-13 архивланды. 2020-12-28 тикшерелгән.
  33. ↑ Грибовский Валерий Игоревич, Кац Вадим Маркович Религиозный банкинг как разновидность этического банкинга // Векторы благополучия: экономика и социум. — № 2 (21).
  34. ↑ 34,0 34,1 Р. Р. Хуссанова Развитие исламской банковской системы в современных рыночных условиях.
  35. ↑ Светлана Брайловская (2007-11-27). В Татарстане впервые представлен паевой инвестиционный фонд, работающий по законам шариата. Российская газета. 2020-12-20 тикшерелгән.
  36. ↑ В России появился ПИФ для мусульман. Rusbase (2007-10-29). әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-20 тикшерелгән.
  37. ↑ Исаева Э. Ю. {{{башлык}}}.
  38. ↑ В Татарстане создают новую автономную структуру для исламского банкинга. ТАСС (2017-04-26). 2020-12-20 тикшерелгән.
  39. ↑ Ипотеку по нормам шариата начали выдавать в Татарстане. Интерфакс (2019-04-24). 2020-12-20 тикшерелгән.
  40. ↑ Багдуева Елена Ибрагимовна, Аджиева Саида Алибековна Международный и российский опыт создания и развития исламских финансовых институтов // Российское предпринимательство. — № 20.
  41. ↑ Талия Минуллина: Бренд Татарстана должен быть мощным, понятным и вызывающим доверие. 2020-12-28 тикшерелгән.
  42. ↑ Финансовый ликбез: Инвестиции согласно Шариату. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-28 тикшерелгән.
  43. ↑ Владимир Меньшов возглавит жюри Казанского фестиваля мусульманского кино. 2020-12-13 тикшерелгән.
  44. ↑ Турецкая мелодрама откроет казанский кинофестиваль мусульманского кино. 2020-12-13 тикшерелгән.
  45. ↑ Карен Шахназаров: Казанский фестиваль мусульманского кино отличается жесткими нравственными критериями. 2020-12-13 тикшерелгән.
  46. ↑ Открылся конкурс на лучший информационный материал о международном мусульманском кино. 2020-12-13 тикшерелгән.
  47. ↑ В Казани завершился XV международный фестиваль мусульманского кино. 2020-12-28 тикшерелгән.
  48. ↑ На «KazamSummit» «Сбербанк» представил проект «Виртуальная мечеть». әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-24 тикшерелгән.
  49. ↑ В России построят первый халяльный торговый центр. Lenta.ru (2020-08-23). 2020-12-20 тикшерелгән.
  50. ↑ Modest Fashion Not Just A Fad. The Halal Times (April 3, 2020). 2020-12-20 тикшерелгән.
  51. ↑ Aneesa Bodiat (2017-12-20). The world’s fastest-growing population is also a massively untapped food and fashion market. Quarz. 2020-12-20 тикшерелгән.
  52. ↑ Ilmira Gafiyatullina (2019-05-24). Modest fashion as manifestation of halal lifestyle... But without religious borders. Russia — Islamic World. 2020-12-20 тикшерелгән.
  53. ↑ В Казани прошел показ мод международного уровня Silk fashion way. әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-12-24 тикшерелгән.
  54. ↑ В Казани стартует X Международный экономический саммит. 2020-12-24 тикшерелгән.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Татарстанның_хәләл_тормыш_рәвеше&oldid=4402489