Tatarstan matbuğatı

Qazanda Urıs telendä näşer itelgän berençe waqıtlı basma - "Qazanskie izwestiä" g-tası (1811), soñraq "Qazanskiy westnik" aylıq jurnalı basıla başlí (1821). Berençe ğilmi basma - "Uçyoníı zapiski Qazansqoğo universiteta" (1834). 1838 dän "Qazanskie ğubernskie wedomosti" isemle räsmi gazet çığa. 1900 yılda Qazanda Urıs telendä çıqqan 21 waqıtlı basma terkälgän. Tatar telendä gazet häm jurnal çığaru eşe patşa xökümäte tarafınnan ozaq yıllar buyına totqarlanıp kilä, bu yünäleştäge omtılışlar (K.Nasírí, G.İlyäsi, Ş.Äxmärev, Z.Rämiev h.b.nıñ üteneçläre) här oçraqta kire qağıla. Tatarça berençe köndälek matbuğat barlıqqa kilgänçe (1905), Tatar xalqınıñ zíalı qatlawı ğäräp illärendä, Törkiädä, Qawqazda çıqqan waqıtlı matbuğatnı ("Şärqı Urıs", "Xäyät") aldırğan, İ.Ğaspralınıñ Baqçasarayda 1883 yıldan birle çıqqan "Tärceman" g-tasın häm Urıs matbuğatın uqığan. Tatar telendä berençe gazet "Nur" isä 1905 yılnıñ 2 sentäberennän Peterburgta näşer itelä başlí. Annarı "Qazan möxbire", "Fiker" (Urälsk), "Yoldız" (Qazan), "Ölfät" (S.-Peterburg), "Waqıt" (Orenburg), "Borhane täräkqí" h.b. gazet häm jurnallar ber-ber artlı mäydanğa kilä. Qazanda 1900 yıldan 1917 yılnıñ febrälenä qädär Urıs telendä törle yıllarda 36 gazet häm jurnal, Tatar telendä 23 gazet häm jurnal basılğan. Qazannan tış, Ästerxan, Mäskäw, Minzälä, Orenburg, S.-Peterburg, Samara, Saratov, Sember, Taşkent, Troisk, Ufa h.b. şähärlärdä Tatar telendä küp kenä waqıtlı matbuğat basmaları näşer itelgän. TASSR tözelgännän soñ matbuğatnıñ yaña strukturı formalaşa: 1920 yıllar axırında küptirajlı gazetlar, 1930 yıllarda şähär, rayon-şähär, rayon gazetları barlıqqa kilä. 1980 yıllar axırı - 1990 yıllar başında ictimağí-säyäsi tormışnı üzgärtep-qoru barışında TR matbuğatı, bigräk tä milli matbuğat san häm sífat yağınnan üseş ala. 2001 yılnıñ başında republíkta 381 waqıtlı basma çığa, ş.i.: 288 gazet häm 75 jurnal, yılğa ber çığa torğan 2 jurnal, 4 älmanax, 6 beleşmälek, 5 byülleten, 1 katalog; ş.i. Tatar telendä 42 gazet häm 7 jurnal, Urıs telendä 158 gazet häm 41 jurnal terkälä. Ber ük waqıtta Tatar häm Urıs tellärendä 76 gazet, 18 jurnal çığa. Çuaş häm udmurtlar tuplanıp yäşägän urınnarda şul xalıqlar telendä gazetlar çığıp kilä. Gazet häm jurnallarnıñ 27% - däwlät orğannarı, qalğannarı - AClär, keçe pr-tielär, ğilmi uçrejdenielär, uqu yortları, ayırım şäxeslär, ictimağí oyışmalar häm xäräkätlär qatnaşında basıla. TRda "Watanım Tatarstan", "Republík Tatarstan", "Tatarstan yäşläre", "Molodyoj' Tatarstana", "Sabantuy", "Suwar". "Tatarskie kraya" - "Tatar ile" h.b. republík gazetları, "Qazan utları", "Tatarstan", "Miras", "Nawçní Tatarstan", "Ğasırlar awazı-Exo weqov", "Mäğärif", "İdel", "Söyembikä", "Qäzän", "Çayan" jurnalları näşer itelä. 1918 yılnıñ 20 martında Qazan qabul itü radíostansísın eşlätügä kereşkännän soñ Tatarstanda radíotapşırular taríxı başlanıp kitä. 1918-19 yıllarda Täteş, Spas, Bögelmä, Minzälä, Çistay şähärlärendä radío qabul itü stansíları safqa kertelä. 1919 yılda Radíotelegraf oyışmalarınıñ Qazan bazası buldırıla. 1921 yılnıñ mayında Qazanda Räsäydä berençe tawışköçäytkeç quyıla. Tatarstanda Tatar häm Urıs tellärendä berençe radío tapşıruları 1927 yılnıñ 7 nöyäberennän, çuaş telendä 1933 yıldan alıp barıla. 1997 yılnıñ augustınnan Mäskäw, S.-Peterburg, Ural, Seber häm Yıraq Könçığış yünäleşlärendä 20, 31 häm 49 m radíodulqınnarda tapşırular başlap cibärelä. Tatarstanda telewidenie tapşıruları 1959 yılda başlana. Republíkta telewidenie tapşıruların "Tatarstan" Däwlät telerädiotapşırular kompanísı alıp bara. 2002 yılda Qazanda häm TRnıñ başqa şähärlärendä 60 kompaní eşli (şunıñ 21 - telewidenie, 29 - radío häm 10 - telerädio kompaníları). 20 kompaní TRnıñ Telerädiotapşıruçılar assosíasísına berläşkän. Qazanda teleüzäk bar, töp cirle teleqänällar: "Efir", "Varíant", "STS-Qäzän". TR terr-yäsendä ğomumräsäy qanallarınnan ORT, "Räsäy", NTV häm "Kultur" qanalları qabul itelä. 2001 yıldan "TNV" republík kompanísı tapşırular alıp bara.