Иске Русса

Иске Русса
Халык саны	8000 (1856, халык санын бәяләү), 15 200 (1897, халык санын бәяләү), 17 000 (1913, халык санын бәяләү), 21 511 (1926, халык санын бәяләү), 18 400 (1931, халык санын бәяләү), 37 258 (1939, халык санын бәяләү), 25 409 (1959, Җанисәп), 32 000 (1967, халык санын бәяләү), 34 577 (1970, Җанисәп), 40 439 (1979, Җанисәп), 41 538 (1989, Җанисәп), 41 600 (1992, халык санын бәяләү), 41 200 (1996, халык санын бәяләү), 41 100 (1998, халык санын бәяләү), 40 900 (2000, халык санын бәяләү), 40 900 (2001, халык санын бәяләү), 35 511 (2002, Җанисәп), 35 500 (2003, халык санын бәяләү), 34 700 (2004, халык санын бәяләү), 34 435 (2005, халык санын бәяләү), 34 175 (2006, халык санын бәяләү), 33 694 (2007, халык санын бәяләү), 33 335 (2008, халык санын бәяләү), 32 795 (2009, халык санын бәяләү), 31 809 (2010, Җанисәп), 31 800 (2011, халык санын бәяләү), 30 901 (2012, халык санын бәяләү), 30 371 (2013, халык санын бәяләү), 29 979 (2014, халык санын бәяләү), 29 728 (2015, халык санын бәяләү), 29 489 (2016, халык санын бәяләү), 29 019 (2017, халык санын бәяләү), 28 483 (2018, халык санын бәяләү), 28 043 (2019, халык санын бәяләү), 27 739 (2020, халык санын бәяләү), 27 487 (2021, Җанисәп)
Сәгать поясы	UTC+03:00
География
Ил	Россия
Мәйдан	18.54 км²
ДДӨБ	25 метр
Координатлар	57°59'тн, 31°21'кнч
Почта индексы	175200–175207
Телефон коды	81652

Иске Русса (рус. Старая Русса) — Россия Федерациясенең Новгород өлкәсендә урашкан шәһәр.

Халык саны — 29 979 кеше (2014)^[1].

Сәгать поясы

Мәскәү вакыты

Иске Русса Мәскәү вакыты (Moscow Time Zone, MSK) сәгать поясында урнашкан. UTC белән аермасы +3:00 сәгать тәшкил итә.

Тарихы

Тимер юл станциясе, 1916 ел

Шәһәр статусын 1167 елдан башлап йөртә. Хәзерге вакытка кадәр Иске Руссаның барлыкка килү вакыты турындагы мәсьәлә ачык кала.

Иске рус елъязмасында беренче тапкыр 1167 елда искә алына, ләкин Көньяк Илмән буенда Полисть һәм Порусь елгалары кушылган урында шәһәр алданрак барлыкка килә. 1975 елда Новгородта табылган 526 нчы ярлы грамота Руссаның XI гасыр урталарында булуын раслый.

Тикшеренелгән һәйкәлләр буенча археолог Г. С. Лебедев X-XI гасырлар читендә Иске Руссаның барлыкка килүен күрсәтә. Хәзерге вакытта танылган археологик чыганаклар X гасыр ахыры — XI гасыр башы белән Иске Руссаның барлыкка килү вакытын билгеләргә мөмкинлек бирә. Көньяк Илмән елгасының борынгы үзәген археологик өйрәнүнең хәзерге этабында Иске Руссаның барлыкка килү вакыты турындагы мәсьәлә генә түгел, ә борынгы җирлекнең локализацияләнүе, шәһәрнең ныгыту һәм топография характеры турындагы мәсьәлә дә хәл ителмәгән булып кала бирә.

III Бөтенроссия археология съездында катнашучылар (Иске Русса; 2011 елның 24-29 октябре) «түгәрәк өстәл» кысаларында Иске Русса муниципаль районы һәм Иске Русса шәһәре хакимияте һәм РФ Мәдәният министрлыгы алдында 2015 елда Иске Русса тарихының 1000 еллык юбилеен бәйрәм итү турындагы үтенечнамәсен хуплыйлар. Новгород өлкәсе губернаторы С.Г. Митин 2012 елның 31 маенда Россия Фәннәр академиясе президенты Ю. С. Осиповка «...2015 елда Иске Руссаның меңьеллыгын бәйрәм итү турындагы үтенечнамәне хуплау» үтенече белән мөрәҗәгать итә.

1167 елда елъязмаларда беренче телгә алынганчы, шәһәр тарихы турында бары тик археология мәгълүматлары буенча гына хөкем йөртергә була. XI—XIII гасырларда Россиянең казу материаллары буенча даими яңартылып торган агач күперләре һәм үсеш алган шәһәр культурасы бар. Шәһәр халкы сәүдә һәм һөнәрчелек белән актив шөгыльләнә.

1456 елда Мәскәү гаскәрләре Мәскәү-Новгород сугышы барышында шәһәрне яулап алалар һәм Руссаны азат итәргә омтылган Новгород гаскәрләрен бәреп төшерәләр.

1471 елның мартында шәһәр луцкий князе Михаил Олелькович тарафыннан алына. Шул ук елны Дмитрий Холмский һәм Федор Хромого походында Руссаны Мәскәү гаскәрләре яулап ала һәм яндыра.

1478 елда Руссаа барлык Новгород җирләре белән бергә Бөек Мәскәү кенәзе Иван III походыннан соң Мәскәү кенәзлеге составына керә.

1608 елның көзендә Иске Руссаны Дмитрий II отрядлары ала, ләкин 1609 елның язында Мәскәүгә барган вакытта Федор Чулков җитәкчелегендәге Рус-Швед отряды Руссаны тушинолылардан тартып ала.

1611 елда шәһәр, Новгород һәм якын-тирә территория белән бергә, швед оккупациясе зонасына эләгә. Столбовский тыныч килешүе буенча башка җирләр белән беррәттән, 1617 елда шәһәр бөтенләй җимерелә һәм анда 38 кеше генә була.

1693 елда 21 яшьлек Петр I әнисе рөхсәте белән Архангельскка китә һәм юлда Иске Русса авылына керә. Икенче тапкыр ул шәһәрдә 1724 елда булган.

1708 елда Россия империясен бүлгәндә шәһәр Ингерманланд (1710 елдан Санкт — Петербург) губернасы составына керә. 1719 елдан — Новгород провинциясе составында, 1727 елдан Новгород губернасының шул исемдәге провинциясе составында.

1776 елның 15 февралендә Иске Руссага герб билгеләнә һәм ул өяз шәһәре дип игълан ителә.

1831 елда Иске Руссада канлы холер бунты була. 1878 елда шәһәр белән тимер юл элемтәсе ачыла.

XX гасыр башында шәһәр Иске Русса дип атала башлый (ике тапкыр арттырылган «с» белән).

1917 елның октябрь вакыйгаларыннан соң Петроградта Иске Руссада Совет власте 1917 елның 3-5 ноябрендә урнаша.

1927 елның 1 августыннан Иске Русса Ленинград өлкәсенең Новгород округы составына керә, яңа оешкан Иске Русса районының административ үзәге була (1930 елның 23 июлендә СССРда округка бүленү бетерелә).

1939 елның 19 сентябрендәге РСФСР Югары Советы Президиумы Указы белән Иске Русса өлкә буйсынуындагы шәһәр була.

Бөек Ватан сугышы вакытында 1941 елның 9 августыннан 1944 елның 18 февраленә кадәр Иске Русса немец гаскәрләре тарафыннан оккупацияләнә. Шәһәр фронт сызыгыннан ерак түгел һәм көчле җимерелүгә дучар була. Совет гаскәрләре 1942 елның 23 февраленә Иске Руссаны уңышсыз яулап алырга омтылып карадылар. Соңрак шулай ук 1943 елның март һәм август айларында уңышлы булмаган Старорусса операциясе була.

1944 елның 18 февралендә Иске Русса 2 нче Балтыйк буе фронтының 1 нче удар армиясе гаскәрләре тарафыннан Иске Рус-Новорж һөҗүм итү операциясе барышында азат ителә. Җимерелгән шәһәрдә бер генә кеше дә азат ителми, 1944 ел ахырына алар 5 мең була.

СССР Югары Советы Президиумының 1944 елның 5 июлендәге Указы нигезендә Иске Русса шәһәре һәм бөтен Иске Русса районы яңа оештырылган Новгород өлкәсе составына кертелә.

1984 елның 16 февралендә Иске Русса шәһәре I дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә.

2015 елның 9-10 июнь көннәрендә шәһәргә визит белән «Россия Император Йорты башлыгы» Бөек Княгиня Мария Владимировна килә.

2019 елның гыйнварында Иске Русса шәһәре үзен Ганзия союзы составына кертү өчен гариза бирә.

Халык

Халык саны
1856^[2]	1897^[2]	1913^[2]	1926^[3]	1931^[2]	1959^[4]	1967^[2]	1970^[5]	1979^[6]	1989^[7]
8000	↗15 200	↗17 000	↗21 511	↘18 400	↗25 409	↗32 000	↗34 577	↗40 439	↗41 538
1992^[2]	1996^[2]	1998^[2]	2000^[2]	2001^[2]	2002^[8]	2003^[2]	2004	2005^[2]	2006^[2]
↗41 600	↘41 200	↘41 100	↘40 900	→40 900	↘35 511	↘35 500	↘34 700	↘34 435	↘34 175
2007^[2]	2008^[2]	2010^[9]	2011^[2]	2012^[10]	2013^[3]	2014^[1]
↘33 694	↘33 335	↘31 809	↘31 800	↘30 901	↘30 371	↘29 979

Милләтләр (2010): урыслар (96,9%), украиннар (1,1%).^[11]^[12]

Тышкы сылтамалар

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 Народная энциклопедия «Мой город». Старая Русса. әлеге чыганактан 2014-06-17 архивланды. 2014-06-17 тикшерелгән.
↑ ^3,0 ^3,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. 12. Численность населения муниципальных районов, поселений, городских и сельских населённых пунктов Новгородской области. әлеге чыганактан 2014-02-02 архивланды. 2014-02-02 тикшерелгән.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
↑ 2010 елгы җанисәп алу базасы., archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-12-06
↑ Милләтне әйтмәгән кешеләрне исәпләмичә

[2014CQ-1] 1,0 ^1,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.

[1856GG-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 Народная энциклопедия «Мой город». Старая Русса. әлеге чыганактан 2014-06-17 архивланды. 2014-06-17 тикшерелгән.

[2013W-3] 3,0 ^3,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.

[1959C-4] Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.

[1970E-5] Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.

[1979D-6] Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.

[1989C-7] Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.

[2002B-8] Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.

[2010BF-9] Всероссийская перепись населения 2010 года. 12. Численность населения муниципальных районов, поселений, городских и сельских населённых пунктов Новгородской области. әлеге чыганактан 2014-02-02 архивланды. 2014-02-02 тикшерелгән.

[2012A-10] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.

[11] 2010 елгы җанисәп алу базасы., archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-12-06

[12] Милләтне әйтмәгән кешеләрне исәпләмичә

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]