Морзе әлифбасы
Мо́рзе әлифбасы, «Морзя́нка», Мо́рзе коды ул әлифбаның билгеләрен кодлау ысулы, хәрефләрнең, цифраларның, пунктуация билгеләренең һәм башка билгеләрнең озын (тире) белән кыска (нокта) сигналларның эзлелегенә тиңләве. Ноктаның озаклыгы вакытның берәмлеге булып санала, тиренең озаклыгы өч нокта, ә сүзләр арасы озаклыгы 7 нокта дип санала. Код американ уйлап табучысы һәм рәссам Сәмүэл Морзе исемен йөртә.
Телеграф әлифбасы үзгәртү
Инглизчә Морзе әлифбасы 1838 елда тәкъдим ителгән, 1848 Алфред Вейл тарафыннан үзгәртелгән, шул чактан үзгәртелмәгән. Русча Морзе әлифбасы 1856 елда канун булып расланган. Рус хәрефләрен кодлаштыру охшаш латин хәрефләр кодлары нигезендә ясалган. Татарча Морзе коды гарәп графикасы язуы вакытында уйлап табылмаган, телеграмма тапшыру өчен русча Морзе әлифбасы кулланылган, шул ысулы расланмаган. Яңалиф вакытында, шул чакта да радиосөючелек популярлашканда, латинча Морзе әлифбасы нигезендә татарча морзе коды кулланыла, өстәмә латин хәрефләр өчен кодларны Галимҗан Шәрәф уйлап таба.[1] Кирилл әлифбасына күчерүдән соң өстәмә татар хәрефләре өчен аерым кодлар булуы, аның куллануы турында ачык түгел.
| Кирилл билгесе | Латин билгесе | Морзе коды | «Көй» |
|---|---|---|---|
| А |  |
· − | ай-даа, ай-ваа |
| Б | |
− · · · | баа-ки-те-кут, беей-ба-ра-бан |
| В | |
· − − | ви-даа-лаа, вол-чаа-таа |
| Г | |
− − · | гаа-раа-жи, гаа-гаа-рин |
| Д | |
− · · | доо-ми-ки, даай-ку-рить |
| Е (также и Ё) | |
· | есть |
| Ж | |
· · · − | же-ле-зис-тоо |
| З | |
− − · · | заа-каа-ти-ки |
| И | |
· · | и-ди, ишь-ты |
| Й | |
· − − − | йес-наа-паа-раа, йош-каа-роо-лаа |
| К | |
− · − | каак-же-таак, каак-де-лаа |
| Л | |
· − · · | лу-наа-ти-ки |
| М | |
− − | маа-маа |
| Н | |
− · | ноо-мер, наа-те |
| О | |
− − − | оо-коо-лоо |
| П | |
· − − · | пи-лаа-поо-ёт |
| Р | |
· − · | ре-шаа-ет, ру-каа-ми |
| С | |
· · · | си-ни-е, си-не-е, са-мо-лёт |
| Т | |
− | таак, таам |
| У | |
· · − | у-нес-лоо, у-бе-гуу |
| Ф | |
· · − · | фи-ли-моон-чик |
| Х | |
· · · · | хи-ми-чи-те |
| Ц | |
− · − · | цаа-пли-наа-ши, цаа-пли-цаа-пли |
| Ч | Ö | − − − · | чаа-шаа-тоо-нет, чее-лоо-вее-чек |
| Ш | CH | − − − − | шаа-роо-ваа-рыы, шуу-раа-доо-маа |
| Щ | |
− − · − | щаа-ваам-не-шаа, щуу-каа-жи-ваа |
| Ъ[2] | Ñ | − − · − − | твёёр-дыый-не-мяяг-киий |
| Ы | |
− · − − | ыы-не-наа-доо |
| Ь (также и Ъ) | |
− · · − | тоо-мяг-кий-знаак, знаак-мяг-кий-знаак |
| Э | É | · · − · · | э-ле-роо-ни-ки, э-ле-ктроо-ни-ка |
| Ю | Ü | · · − − | ю-ли-аа-наа |
| Я | Ä | · − · − | я-маал-я-маал |
| Яңалифның "Ы" хәрефе | Ь | − · − − · | |
| Яңалифның "Ә" хәрефе | Ə | − · · · − · | |
| Яңалифның "Ө" хәрефе | Ɵ | − − − · − | |
| Яңалифның "Ш" хәрефе | Ş | · − − − · | |
| Яңалифның "ГЪ" хәрефе | Ƣ | − − · − · | |
| Яңалифның "Ң" хәрефе | Ꞑ | − − · − − | |
| Яңалифның "Җ" хәрефе | Ç | − · − · · | |
| Яңалифның "Ж" хәрефе | Ƶ | · − − · · | |
| |
· − − − − | и-тооль-коо-оо-днаа | |
| |
· · − − − | две-не-хоо-роо-шоо | |
| |
· · · − − | три-те-бе-маа-лоо | |
| |
· · · · − | че-тве-ри-те-каа | |
| |
· · · · · | пя-ти-ле-ти-е | |
| |
− · · · · | поо-шес-ти-бе-ри | |
| |
− − · · · | даа-даа-се-ме-ри | |
| |
− − − · · | воо-сьмоо-гоо-и-ди | |
| |
− − − − · | ноо-наа-ноо-наа-ми | |
| |
− − − − − | нооль-тоо-оо-коо-лоо | |
| Точка | · · · · · · | то-чеч-ка-то-чеч-ка | |
| Запятая | · − · − · − | крю-чоок-крю-чоок-крю-чоок | |
| Двоеточие | − − − · · · | двоо-ее-тоо-чи-е-ставь | |
| Точка с запятой | − · − · − · | тоо-чка-заа-пя-таа-я | |
| Скобка | − · − − · − | скоо-бку-стаавь-скоо-бку-стаавь, скоо-бку-тыы-мнее-пи-шии | |
| Апостроф | · − − − − · | крю-чоок-тыы-веерх-ниий-ставь | |
| Кавычки | · − · · − · | ка-выы-чки-ка-выы-чки, ка-выы-чки-от-крыы-ли, ка-выы-чки-за-крыы-ли | |
| Тире | − · · · · − | чёёр-точ-ку-мне-да-ваай, чёёр-точ-ку-ты-пи-шии | |
| Косая черта | − · · − · | дрообь-здесь-пред-стаавь-те, доо-ми-ки-ноо-мер | |
| Вопросительный знак | · · − − · · | вы-ку-даа-смоо-три-те, до-про-сии-лии-е-го, у-нес-лоо-доо-ми-ки, э-ти-воо-проо-си-ки | |
| Восклицательный знак | − − · · − − | оо-наа-вос-кли-цаа-лаа | |
| Знак раздела | − · · · − | рааз-де-ли-те-каа | |
| Ошибка/перебой | · · · · · · · · | хи-ми-чи-те-хи-ми-чи-те, ше-стью-во-семь-со-рок-во-семь | |
| @ | · − − · − · | со-баа-каа-ре-шаа-ет, со-баа-каа-ку-саа-ет | |
| Конец связи | · · − · − | хо-ро-шоо-по-каа, хо-ро-шоо-да-ваай, до-сви-даа-ни-яя | |
Аудиозапись морзе коды белән аудиоязу.
- ↑ https://dlib.rsl.ru/viewer/01005509747?fbclid=IwAR0v9HJBJUxSmdHqzBmE-02Y0JLVDuUIZgklGSUmvEW3lGalKyGXoUB7n_o#?page=60
- ↑ Для твёрдого знака применялось также сочетание «. — — . — .». Сейчас практически всегда вместо Ъ передают Ь.