Wikipedia

Халыкара берәмлекләр системасы: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
кТөзәтмә аңлатмасы юк
EmausBot (бәхәс | кертем)
Ботлар
370 695 үзгәртергә
к r2.6.4) (робот кушты: mr:आंतरराष्ट्रीय गणना पद्धती; косметик үзгәртүләр
Юл номеры - 3:
[[Файл:800px-Metric system.JPG|thumb|right|500px| СИ системасын төп яки бердәнбер берәмлекләр системасы буларак кабул итмәгән илләр: [[Либерия]], [[Мьянма]], [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]].]]
СИ XI [[Үлчәүләр буенча генераль конференция|Үлчәүләр буенча генераль конференциядә]] кабул ителгән, кайбер соңрак конференцияләрдә үзгәрешләр кертелгән.
СИ җиде '''[[Төп СИ берәмекләре|төп үлчәү берәмлеген]]''' һәм [[физик зурлык|физик зурлыкларның]] '''чыгарылма''' [[үлчәү берәмлеге|берәмлекләрен]] (моннан соң сүзгә алынганда — берәмлекләр), шулай ук '''[[СИ алкушымчалары|алкушымчаларны]]''' билгели. Чыгарылма берәмлекләрне язу кагыйдәләре һәм берәмлекләрнең стандарт кыскартып язмалары билгеләнгән.
'''Төп берәмлекләр''': [[килограмм]], [[метр]], [[секунд]], [[ампер]], [[кельвин]], [[моль]] һәм [[кандела]]. СИ кысаларында бу берәмлекләрнең бәйсез [[Физик зурлык үлчәме|үлчәмлеккә]] ия булулары фараз ителә, ягъни бу берәмлекләрнең берсе дә башкалардан чыгарыла алмый.
'''Чыгарылма берәмлекләр''' төп берәмлекләрдән [[тапкырлау]] һәм [[бүлү]] кебек [[алгебра]]ик гамәлләр ярдәмендә чыгарыла. Чыгарылма берәмлекләрнең кайберләренә СИда махсус атамалар бирелгән, мәсәлән [[радиан]]га.
'''Алкушымчаларны''' берәмлек атамалары алдыннан кулланырга мөмкин; алар берәмлекне билгеле бөтен санга, 10 санының [[дәрәҗәсе]]нә тапкырларга яки бүләргә кирәк икәнен аңлата. Мәсәлән, «кило» алкушымчасы 1000 гә тапкырлауны аңлата (километр = 1000 метр). СИ алкушымчаларын шулай ук унарлы алкушымчалар дип атыйлар.
 
== Тарихы ==
Юл номеры - 14:
[[1874]] елда [[СГС]] системасы тәкъдим ителгән, ул өч берәмлеккә — [[сантиметр]], [[грамм]] һәм [[Вакыт үлчәү берәмлекләре|секундка]] — шулай ук микро- дан алып мега- га кадәр унарлы алкушымчаларга нигезләнгән булган.
[[1875]] елда [[метрик конвенция]]гә имза куелган. Халыкара метр һәм килограмм эшләп чыгару өстендә эшләр башланган.
[[1889]] елда 1-нче [[Үлчәмнәр һәм авырлык үлчәүләре буенча генераль конференция]] СГСка охшаш, әмма метр, килограмм һәм секундка нигезләнгән үлчәүләр системасын кабул иткән, чөнки бу берәмлекләрнең гамәли кулланылыш өчен җайлырак булулары танылган.
Соңрак электр һәм оптика өлкәсендә физик зурлыклар өчен база берәмлекләр кертелгән.
[[1960]] елда XI Үлчәмнәр һәм авырлык үлчәүләре буенча генераль конференция «Халыкара берәмлекләр системасы (СИ)» атамасын алган стандартны кабул иткән.
Юл номеры - 21:
== СИ берәмлекләре ==
СИ берәмлекләре атамалары юл хәрефе белән язылалар, СИ берәмлекләре билгеләреннән соң, гади кыскартылган сүзләрдән аермалы буларак нокта куелмый.
=== Төп берәмлекләр ===
{| class="wide" style="text-align: center;"
|-
Юл номеры - 53:
Чыгарылма берәмлекләр төп берәмлекләр аша математик операцияләр: тапкырлау һәм бүлү ярдәмендә чыгарылырга мөмкин. Кайбер чыгарылма берәмлекләргә, җайлылык өчен үз атамалар бирелгән, мондый берәмлекләрне математик гыйбарәләрдә башка чыгарылма берәмлекләр ясау өчен кулланырга мөмкин.
Чыгарылма берәмлек өчен математик гыйбарәне бу берәмлекне билгели торган физик законнан яки үлчәнгән физик зурлык билгеләмәсеннән чыгарып була. Мәсәлән, тизлек – ул җисем вакыт берәмлеге эчендә уза торган ара; ягъни, тизлек үлчәү берәмлеге - м/с (секундка метр)
Еш кына бер үк берәмлек төрле җыелма төп һәм чыгарылма берәмлекләр ярдәмендә төрлечә язылырга мөмкин (мәсәлән, ''Үз атамалары булган чыгарылма берәмлекләр'' таблицасында соңгы колонканы карагыз). Әмма гамәлдә зурлыкның физик мәгънәсен иң әйбәт чагылдыра торган (яки гомуми шартлы кабул ителгән) гыйбарәләр кулланыла . Мәсәлән, [[көч моменты|көч моментын]]ың зурлыгын язу өчен [[Н•м|Н•м ны]] кулланырга кирәк, ә м•Н яки Дж ны кулланырга кирәк түгел.
{| class="wide" style="text-align: center;"
|+ '''Үз атамалары булган чыгарылма берәмлекләр'''
Юл номеры - 159:
• Кельвин һәм Цельсий шкалалары үзара түбәндәгечә бәйле: °C = K − 273,15
 
=== Яңа СИ билгеләмәсе ===
2011 елның 17-21 октябренда XXIV Үлчәмнәр һәм авырлык үлчәүләр буенча конференциядә һәммә кеше бер рәвешле тавыш биреп резолюция кабул ителде, анда, хосусый очракта, [[СИ|Халыкара берәмлекләр системасы]]ның киләсе ревизиясендә үлчәү берәмлекләрен бу берәмлекләр аша тасвирланган кайбер физик константалар төгәл билгеле саннар булырлык итеп алдан билгеләргә тәкъдим ителгән. Бу билгеләмәләрнең кайберләре алдан кертелгән иде инде. Соңгы рәвешендә СИ берәмлекләр системасында:
* [[Цезий-133]] [[атом]]ының төп халәтенең үтә нечкә бүлүенең ике дәрәҗә арасындагы күчешкә туры килә торган ешлык төгәл 9192631770 Гц ка тигез;
* [[вакуумда яктылык тизлеге]] ''с'' төгәл 299792458 м/с ка тигез;
Юл номеры - 170:
Монда Х [[CODATA]]ның төгәлрәк киңәшләре нигезендә билгеләнәчәк бер яки күбрәк әһәмияткә ия цифрларны аңлата. Шул төгәл билгеләнгән җиде константалар җыелмасыннан җиде төгәл коррекцияләнгән СИ үлчәү берәмлекләре чыгарылачак.
 
== СИ га кермәүче берәмлекләр ==
СИга кермәүче кайбер берәмлекләр, Үлчәмнәр һәм авырлыклар үлчәүләр буенча генераль конференция карары буенча «СИ белән бер рәттән кулланылышка рөхсәт ителә».
{| class="wide" style="text-align: center;"
Юл номеры - 254:
 
== Мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр ==
Унарлы мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр берәмлек билгеләнүенә өстәлә торган стандарт тапкырлагычлар һәм [[СИ алкушымчалары]] ярдәмендә ясала:
{| class="wide" style="text-align: center;"
|-
Юл номеры - 319:
* Әгәр дә санлы тасвирлама иелешле сызыклы вакланма булса, аны җәяләр эчендә язалар, мәсәлән: (1/60)с<sup>−1</sup>.
* Берәмлекләрне чикле тайпылышлар белән билгеләгәндә аларны җәяләргә куялар, яки берәмлекнең билгеләмәсен зурлыкның санлы тасвирламасыннан соң һәм чикле тайпылышыннан соң куялар: (100,0±0,1)кг, 50г ± 1г.
* Тапкырламага керүче берәмлек билгеләнүләрен урта сызыкта нокталар белән бүләләр (Н•м, Па•с), моның өчен «×» символын кулланырга рөхсәт ителми. Машина язылган текстларда буталчыклар килеп чыгарга мөмкинлек булганда ноктаны күтәрмәскә яки билгеләнүләрне буш аралар белән аерырга рөхсәт ителә.
* Бүлү билгесе сыйфатында кыскартылмаларда горизонталь сызыкны яки иелешле сызыкны кулланырга мөмкин (берне генә). Иелешле сызыкны кулланганда, бүлүчедә (знаменатель) берәмлекләр тапкырламасы торса аны җәяләргә куялар. Дөрес: Вт/(м•К), дөрес түгел: Вт/м/К, Вт/м•К.
* (Уңай һәм тискәре) дәрәҗәләргә күтәрелгән билгеләнүләр тапкырламасы рәвешендә берәмлекләр билгеләнүләрен кулланырга рөхсәт ителә: Вт•м<sup>−2</sup>•К<sup>−1</sup>, А•м². Тискәре дәрәҗәләрне кулланганда, горизонталь яки иелешле сызыкны (бүлү тамгасын) кулланырга рөхсәт ителми.
Юл номеры - 412:
[[ml:അന്താരാഷ്ട്ര ഏകകവ്യവസ്ഥ]]
[[mn:Олон улсын нэгжийн систем]]
[[mr:आंतरराष्ट्रीय गणना पद्धती]]
[[ms:Sistem Unit Antarabangsa]]
[[my:အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ယူနစ် စနစ်]]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Халыкара_берәмлекләр_системасы